Op 30 september 2023 begint in Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch de tentoonstelling ‘Brueghel: de familiereünie’. In tachtig werken wordt het verhaal van vijf generaties Brueghel (1550-1700) verteld en daarin nemen de vrouwen een bijzondere positie in. Een gesprek met conservator oude kunst dr. Nadia Groeneveld-Baadj, bij het museum verantwoordelijk voor de tentoonstelling.
door Henk van Weert
Ze heeft er hoge verwachtingen van. Ja, een publiekstrekker, dat wordt ‘Brueghel: de familiereünie’ vast. Misschien wel in de orde van de bejubelde tentoonstelling over Jeroen Bosch, een paar jaar geleden. De Amerikaanse Nadia Groeneveld-Baadj (1983) studeerde in haar geboorteland Nederlandse en Vlaamse oude kunst en hoopte in die tijd vurig dat ze ooit nog eens bij een Nederlands museum zou mogen werken. Dat is gelukt en ze kon nu zelfs met Brueghel aan de slag, een grote naam in de oude kunst.
“Maar we kijken nu wel anders tegen die naam aan. Begin twintigste eeuw werd Brueghel vooral geassocieerd met Pieter Brueghel de Oude. Dat was echt veel te smal gedacht. Het succes is zeker niet aan één persoon toe te schrijven. Het was echt een familiebedrijf, vijf generaties lang. Dat willen we nu eens uitvoerig laten zien. Dat is nodig, want ik ken in de kunstgeschiedenis geen andere familie die zo lang op zo’n hoog niveau kunst gemaakt heeft. Heel bijzonder.”
Mayken Verhulst mag je de stammoeder van de Brueghels noemen
Nooit eerder werden ook de vrouwen van de familie genoemd. Nu wel. Het wordt ook eens tijd, vindt de conservator oude kunst.
“De vrouwen zijn heel belangrijk geweest voor de familie. Ik durf gerust te stellen dat de Brueghels zonder de vrouwen nooit zo groot zouden zijn geworden. Traditioneel gaat het altijd over Pieter de Oude en enkele anderen, zoals zijn zonen Pieter en Jan. Maar de schoonmoeder van Pieter de Oude, Mayken Verhulst, mag je gerust de stammoeder van de Brueghels noemen. Zij heeft een grote rol gespeeld als netwerker voor de familie. In de kunstwereld van die tijd was het van levensbelang om een groot sociaal en professioneel netwerk te hebben. In Antwerpen deed Mayken Verhulst veel aan wat we nu marketing noemen.”
“Anna Brueghel was een andere belangrijke vrouw. Zij was getrouwd met David Teniers de Jonge. Anna kende Pieter Paul Rubens goed. Via haar raakte Rubens betrokken bij de Brueghels. Hij was ook getuige bij het huwelijk van Anna en David. Anna ontwikkelde een groot netwerk waar David Teniers van kon profiteren. Zonder haar was ook hij vermoedelijk niet zo groot geworden.”
De kunstgeschiedenis gaat grotendeels over mannen
Andere vrouwen die aan bod komen zijn Anna Maria Janssens en Clara Eugenia Brueghel, die machtige artistieke families in Antwerpen met elkaar verbonden. De Brueghels profiteerden daarvan. Dat die vrouwen zo lang onbelicht bleven, is volgens Nadia Groeneveld-Baadj het gevolg van het feit dat de kunstgeschiedenis grotendeels over mannen gaat.
Mayken Verhulst stond in haar tijd, zo is nu duidelijk, ook te boek als groot kunstenaar. “We hebben als bron een Italiaanse handelaar in Antwerpen die Mayken Verhulst als een van de vier belangrijkste vrouwelijke kunstenaars van de lage landen omschrijft. Zekerheid over haar werken hebben we niet. Ze maakte waterverfschilderijen en miniaturen. Vermoedelijk zijn haar werken toegeschreven aan mannen. Dat gebeurde heel vaak. Vrouwen signeerden hun werk niet altijd, of niet duidelijk leesbaar. Soms werden signaturen later overgeschilderd. Zo bleef onduidelijk hoe het precies zit. De meeste Brueghel-kenners weten niet zoveel van de vrouwen in die familie.”
In Antwerpen ontstonden kunstdynastieën
In de zuidelijke Nederlanden speelde Antwerpen een voorname rol. “Centrum van wereldhandel, centrum van kunsthandel. Er werd grote nadruk gelegd op lokale kunstenaars. Zo konden er kunstdynastieën ontstaan. Brueghel was de grootste familie, maar er waren ook andere. Er werd ook samengewerkt, zoals tussen Brueghel en Rubens en ook in die andere families speelden vrouwen hun rol. Dat is wel zeker, al weten we veel nog niet.”
Het was geen ‘l’art pour l’art’ alleen bij de Brueghels. De vijf generaties bouwden een commercieel familiebedrijf op. De ateliers waren groot en er is door de generaties heen goed samengewerkt. De eerste twee generaties Brueghel zijn de krachtigste en bekendste. Zij luisterden goed naar hun klanten. “Kunsthandelaren in Europa dachten heel strategisch. Die wisten precies aan welke werken behoefte was en die bestelden ze in grote aantallen bij de ateliers. Het was heel gewoon als een kunsthandelaar bij de Brueghels van een bepaald schilderij tien kopieën bestelde. Binnen de familie was de een overigens commerciëler dan de ander. Jan de Jonge bijvoorbeeld was een managertype. Hij wist precies aan welke smaak de werken moesten voldoen. Dat is natuurlijk ook een talent.”
Gevoel hebben voor de markt, noemen we dat nu. Dat verklaart ook waarom de Brueghels zoveel klein formaat werken maakten.
“Natuurlijk, ze produceerden ook grote schilderijen, maar ook veel klein werk. Zelfs koperplaatjes ter grootte van een mobiele telefoon. Dat begon al bij Mayken Verhulst. De Brueghels hielden van details, van inzoomen op de situatie. Je oog verdwaalt vaak in de details. Er was vraag naar zulke intieme, kleine werken. Die pasten uitstekend in de verzamelkabinetten van de opdrachtgevers in Antwerpen.”
‘Brueghel: de familiereünie’, van 30 september 2023 tot en met 7 januari 2024 in het Noordbrabants Museum.
© Brabant Cultureel 2023