Het Stedelijk Museum Breda eert zijn ‘verloren’ zoon, beeldend kunstenaar Ruud van Empel, met een overzichtstentoonstelling. Aan de hand van ruim honderddertig werken is te zien hoe de voormalige student grafische vormgeving tot zijn eigen Arcadië kwam, een gemanipuleerde, ongemakkelijke wereld, geschapen in het digitale tijdperk.
door Pieter Siebers
Ruud van Empel (Breda 1958) heeft Breda in 1990 vaarwel gezegd om zijn heil te zoeken in Amsterdam van waaruit hij grote faam heeft verworven met zijn fotomontages waarin de natuur een belangrijke plaats inneemt. Van Empels natuur bestaat uit ogenschijnlijk vertrouwde bomen, struiken, planten en wat dies meer zij, met daarin starende kinderen of andere symbolen van onschuld. Een prachtig voorbeeld daarvan is een cibachrome, een fotoprinttechniek, uit de serie World (2005). In een setting van frisgroen gebladerte heeft Van Empel een donker meisje geplaatst, getooid in een al even groenfluwelen jurkje en met op haar hoofd een witte bloemenkrans. Ze draagt gehaakte handschoentjes, in haar handen een wit tasje geklemd. Volmaakte onschuld, van het soort dat niet bestaat.
Zijn persoonlijk digitaal universum
Van Empel is de schepper van bedrieglijke werelden als deze, of eigenlijk: de herschepper. Het zijn constructies, opgebouwd uit zijn persoonlijk digitaal universum waar in de loop van de jaren duizelingwekkend veel bomen, struiken, planten, ogen, neuzen, haardrachten, kinderkleren, brillen enzovoorts een plaats hebben gevonden. Uit die veelheid destilleert Van Empel even geduldig als zorgvuldig zijn kunstwerken. Die maakt hij vervolgens onderdeel van series als ‘World’, ‘Sunday’, ‘Generation’, ‘Floresta’ of ‘Arcadia’. Dat laatste begrip is tevens de titel van de tentoonstelling in Breda, daarover straks meer.
Met zijn gemonteerde wereldbeelden heeft Ruud van Empel grote faam verworven, niet alleen bij Nederlandse musea en verzamelaars, maar ook in het buitenland. Zijn werk wordt door belangrijke musea in Amerika en Azië aangekocht, maakt deel uit van de fameuze fotocollectie van Elton John en wordt door David Sylvian (zanger, onder meer van het voormalige ‘Japan’) gebruikt bij de teksten en voor de omslagen van zijn cd’s.
Uit de doeken hoe hij zich heeft ontwikkeld
Sir Elton zien we – woorden van lof sprekend – opduiken in de documentaire die tijdens de tentoonstelling vertoond wordt. Daarin doet Van Empel uit de doeken hoe hij zich heeft ontwikkeld van de striptekenaar die hij was tot hij naar de grafische afdeling van de kunstacademie Sint Joost ging, tot de man die met computerprogramma’s even ingenieuze als vervreemdende kunstwerken weet te maken.
In het overzicht met ruim honderddertig werken dat het Bredaas museum met Van Empel samenstelde, wordt – net als in een begeleidende publicatie – begrijpelijkerwijs aandacht besteed aan de ‘Bredase’ periode tussen 1980 en 1990, waarna Van Empel naar Amsterdam verhuisde. Aan de hand van foto’s die grotendeels uit Van Empels archief komen en illustraties krijgen we een beeld van zijn ‘vormende’ jaren. In die periode krijgt hij zicht op zijn grote diversiteit aan bronnen, sluit hij belangrijke vriendschappen, maakt hij kennis met de TV-wereld en werkt hij als vormgever mee aan de nu legendarische producties van Theo & Thea. Op stills uit die serie en foto’s van de sets is te zien hoe hij kitsch en esthetiek weet te verweven tot iets nog onbestemds, waarin Van Empels handschrift her en der al is te herkennen.
In het begin van de jaren tachtig experimenteert hij even met schilderkunst, maar zijn interesse gaat meer uit naar de media van de moderne tijd: film, fotografie en collages. Bij de geënsceneerde fotografie waarmee hij eveneens experimenteerde, gaan de gedachten uit naar Teun Hocks (1947-2022) die eerder eveneens aan Sint Joost studeerde. Maar het genre waarnaar Van Empels belangstelling meer uitgaat is dat van de collage. Op de tentoonstelling zijn enkele werken uit de jaren negentig te zien waarin hij nog ‘analoog’ werkt, om knippend en plakkend tot collages te komen die al enigszins vooruitwijzen naar ‘Study in Green’, de serie waarmee hij in het begin van deze eeuw grote belangstelling weet te trekken.
Van doorslaggevend belang voor zijn ontwikkeling is de komst in de jaren negentig van computerprogramma’s als Photoshop, die oneindig veel mogelijkheden bieden om beelden te bewerken, te manipuleren en te combineren tot geheel nieuwe werkelijkheden. Van Empel heeft, zo wordt duidelijk op deze tentoonstelling, zich langzaam maar zeker ontwikkeld tot een meester in dat genre.
Ver verwijderd van de vermeende paradijselijke situatie
De tentoonstelling draagt – net als een van de series – de naam Arcadia. Dat heeft waarschijnlijk minder betrekking op zijn Bredase jeugd of zijn opleiding aan de kunstacademie dan op de natuurlijke streek in Griekenland die ons vooral bekend is geworden dankzij de cultuur, dankzij de Romeinse auteur Vergilius. Die stak in zijn ‘Bucolica’ de loftrompet over Arcadië, de bergachtige streek op de Peloponnesos, in het zuiden van Griekenland. De dichter had het niet over theaters, tempelcomplexen of andere artefacten van de klassieke oudheid, maar over het plattelandsleven van herders die zich overgaven aan zang, poëzie en het liefdesleven. Een idylle, ver verwijderd van het kronkelige, materiële bestaan van de stedeling, vervreemd als die ook toen al was van de vermeende paradijselijke situatie.
Arcadië bleef eeuwenlang het model voor die ongerepte wereld. Uiteraard niet voor plattelanders, het waren dichters en kunstenaars die de verheerlijking voor hun rekening namen. Een van de beroemdste voorbeelden leek lange tijd ‘Et in Arcadia ego’, in de zeventiende eeuw geschilderd door de Fransman Nicolas Poussin. Totdat in 1936 de illustere kunsthistoricus Erwin Panofsky wees op de ware betekenis van dat werk, erop wijzend dat in de bucolische gedichten van Vergilius ook enig onheil aan de orde komt, in de vorm van landonteigening en liefdesverdriet.
In dat licht merkte Panofsky tevens op dat het belangrijkste motief van Poussins schilderij niet gevormd werd door de herders, maar door de graftombe waaromheen zij zich verzameld hadden. En juist op die doodskist staat de tekst – ‘Et in Arcadia ego’ – die dus begrepen dient te worden als ‘ook ik (de dood) ben in Arcadië’. En niet, zoals de vertaling vaak luidde, zoiets als ‘ook ik ben (of leefde) in Arcadië’.
Spullen die Van Empel ooit haatte
Die tweespalt kenmerkt veel van het werk van Van Empel, ook als hij in de serie ‘Souvenir’ zijn vroegste jeugdjaren aan de orde stelt. Op een van de cibachromes zien we zijn geboortetegel, alsook die van zijn zus en van zijn oudere broer Eric (die in 2010 een documentaire maakte over Ruud). Een flacon met Lourdeswater, een wijwatervaatje, een zoetig Mariabeeldje, babypoeder, zuigspenen, een knuffel en doosjes met de eerste tandjes vervolmaken het zoetige tafereel. Het zijn spullen die Van Empel ooit haatte. “Nu voel ik me met ze verbonden, ik wil ze weggooien maar ik kan het niet.”
Met de ongerijmdheid van het bestaan lijkt Van Empel in het reine te willen komen, door een nieuwe orde te scheppen in de chaos, of die zich nu in het eigen hoofd dan wel buiten de grenzen daarvan afspeelt. Het zal dan ook wel niet voor niets zijn dat op het werk ‘Still Life # Pictures’ (2021) vrij centraal een kleine foto te zien is waarop ‘Welcome to reality’ staat. Die afbeelding hangt aan een wand achter een bureau tussen familiefoto’s, aandoenlijke ansichtkaarten en kiekjes, maar ook tussen reproducties van het werk van uiteenlopende grootheden uit de kunstgeschiedenis zoals Michelangelo, Picasso, de romanticus Caspar David Friedrich of Andy Warhol. Daartussen zijn ook werkjes van Van Empel zelf te zien, studies waarover hij niet tevreden was. Het stilleven lijkt een staalkaart van het enorme, alsmaar uitdijende complex aan invloeden die een kunstenaar ondergaat, het soms verwarrend geheel dat tot de orde gebracht dient te worden, herschapen tot een samenhangend universum.
Giftige kleuren van de moderne tijd
De serie waarmee de tentoonstelling eindigt heeft de naam ‘Pollution’ gekregen en maakt duidelijk dat Van Empels inspiratie meer en meer in de schilderkunst gezocht moet worden. De werken zijn weliswaar opgebouwd uit gefotografeerde beelden, waarschijnlijk gemaakt door Van Empel zelf, maar met fotografie hebben ze weinig meer gemeen. Het zijn grote werken, ‘achival prints’, die in eerste instantie doen denken aan het met kleuren bedekte palet van een schilder. Die kleuren hebben hun eigen schoonheid, maar gaandeweg roepen ze toch weer dat unheimische gevoel op dat ook de eerste series van Van Empel kenmerkt.
Het zijn de giftige kleuren van de moderne tijd, waarmee weliswaar – zo blijkt ook hier – een zekere vorm van esthetiek bereikt kan worden, maar die tegelijkertijd een fundamenteel ongemak blootleggen. De mens is in deze werken afwezig, maar slechts schijnbaar. Immers, het ongemak dat hier door Van Empel zo bezwerend aan de orde wordt gesteld, betreft het menselijk handelen waarbij de vrees toeneemt dat ons ondermaanse gepalaver met de schepping wel eens tot een fataal einde zou kunnen leiden. Et in Arcadio ego.
‘Ruud van Empel – Arcadia’, tot en met 26 september 2023 in Stedelijk Museum Breda.
Bekijk de film van Eric van Empel op de site van Ruud van Empel:
ruudvanempel.nl
Foto voorpagina > Aad Hoogendoorn
© Brabant Cultureel 2023