Film Oppenheimer ‘vader van de atoombom’ dwingt tot nadenken

column door Arnold Verplancke

Hoe voorkom je dat de mens uitvindingen doet, die zijn hele voortbestaan existentieel kunnen  bedreigen? Of het nu gaat om de onvoorstelbaar vernietigende kracht van atoom- en waterstofbommen, of om kunstmatige intelligentie. Ga vooral de nieuwe film ‘Oppenheimer’ zien. Het is niet zomaar een spannende film, maar dwingt tot nadenken over ons hier en nu.

Donderdag 20 juli 2023 ging ‘Oppenheimer’ in première. Het is een Amerikaans-Britse productie, gemaakt door Christopher Nolan met een budget van honderd miljoen dollar. De biografische thriller is gebaseerd op het levensverhaal van de theoretisch-natuurkundige J. Robert Oppenheimer (1904-1967) die ook wel de ‘vader van de atoombom’ wordt genoemd. Nolan heeft zich gebaseerd op de biografie over Oppenheimer die is geschreven door Martin Sherwin en Kai Bird. Dat ruim zevenhonderd pagina’s dikke boek verscheen in 2005 en won de Pulitzer Prize. Dat het levensverhaal spannend theater kan opleveren, wisten we natuurlijk al. Maar het blijkt ook een groot publiek drie uur lang te kunnen boeien. Ook nog na zoveel jaren.

Grote paddenstoelwolken stegen op

Robert Oppenheimer was in de Tweede Wereldoorlog directeur van het uiterst geheime Manhattanproject. Dat werd uitgevoerd ergens in de woestijn bij Los Alamos waar de Verenigde Staten de eerste atoombommen ontwikkelden, aanvankelijk bedoeld tegen nazi-Duitsland. Maar ze werden uiteindelijk in augustus 1945 gegooid op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki om Japan versneld tot overgave te dwingen. Grote paddenstoelwolken stegen op, de steden werden nagenoeg verwoest met uiteindelijk honderdduizenden doden tot gevolg en ontelbare stralingsslachtoffers later.

Nolan volgt in zijn film het leven van de briljante joodse student tot atoomwetenschapper. Ondanks zijn linkse sympathieën en communistische vrienden in het vooroorlogse Amerika krijgt hij toch het verzoek in 1942 de leiding op zich te nemen van het geheime atoomproject. Cillian Murphy maakt van zijn rol als Oppenheimer een uitzonderlijk knappe prestatie. Als de eerste atoomproef in de woestijn moet worden genomen, weet hij dat er theoretisch een kettingreactie kan ontstaan waardoor alle zuurstof uit de atmosfeer verloren gaat. Het risico is uiterst klein, maar niet nul. Toch gaat hij door, en met succes.

Regisseur Nolan vertelt het verhaal niet chronologisch, maar springt af en toe door de tijd in afwisselend zwart-wit fragmenten en kleur. Je ziet soms Oppenheimer aan het werk in Los Alamos en dan weer tijdens de verhoren achteraf in 1954 naar zijn communistische sympathieën. Een commissie wil dan nagaan of de gelauwerde geleerde toch een risico vormt voor de nationale veiligheid. Het is de tijd van de communistenjacht in de Verenigde Staten onder leiding van senator McCarthy. De meerderheid van de commissie vertrouwt Oppenheimer niet en hij verliest de toegang tot geheime documenten.

Steeds meer gewetensbezwaren over zijn vindingen

Door dit tragische menselijke verhaal heen zie je hoe Oppenheimer steeds meer gewetensbezwaren krijgt over de mogelijke toepassing van zijn vindingen. Zeker nadat de Japanse steden zijn verwoest en zijn al even briljante medewerker Teller een nog veel verwoestender waterstofbom wil ontwikkelen.

Ook mengt Nolan nog een tweede en voor mij minder bekende verhaallijn in de film, namelijk die van senator Lewis Strauss. Strauss ontwikkelt een antipathie tegen Oppenheimer, door wie hij zich vernederd voelt. Hij zal achter de schermen uit wraakzucht werken aan diens ondergang en hem verdacht maken wegens zijn linkse sympathieën en zijn weerstand tegen de eenzijdige ontwikkeling van de waterstofbom door de Verenigde Staten. Ook deze rol in de film, heel knap gespeeld door Robert Downey jr., haakt in op de actualiteit. Hoe gemakkelijk blijkt het niet om wetenschappers valselijk verdacht te maken? Denk maar aan de covidepidemie die nog maar kort achter ons ligt.

Dat Oppenheimer na zijn vernedering in de jaren vijftig in 1963 uit handen van president Johnson alsnog de Enrico Fermi-prijs krijgt, komt in de film maar heel even voorbij. Het is een late rehabilitatie nadat de politieke wind in Amerika iets is gedraaid.

We konden ook een kleine werkende reactor zien

Mijn interesse in alles wat met atomen te maken heeft – van atoomenergie tot atoombommen – is al heel oud. In 1957 nam mijn grootvader, die ook Arnold heette, mij mee naar de grote tentoonstelling ‘Het Atoom’ op Schiphol-Oost bij de Ringvaart. Daar was een groot gebouw neergezet waar belangstellenden kennis konden maken met de wondere wereld van het atoom, ik dus ook als twaalfjarige. Op een simpele manier kregen we de beginselen van de kernfysica uitgelegd en konden we ook een kleine werkende reactor zien plus een maquette van de hoge flux reactor die in Petten zou verrijzen. De expositie trok 750.000 bezoekers.

Het programmaboekje heb ik nog lang bewaard vanwege de simpele tekeningetjes en uitleg over de bouw van atomen en de wijze waarop de kernen te splitsen zijn. Tot ik een paar jaar later, eenmaal op de HBS, mijn kennis uitbreidde met populairwetenschappelijke pockets als de Greep naar het Atoom en Het wonderlijke neutron. Ik wist er toen meer van dan nu.

Vergeet niet hoe in die eerste decennia na de oorlog de wereld in angst en onzekerheid leefde. De wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was in volle gang. De nieuwe waterstofbommen bleken duizend maal vernietigender dat de ‘simpele’ eerste twee atoombommen. De eerste kunstmanen schoten de ruimte in. De ene na de andere crisis kondigde zich aan. In Korea zwegen de wapens na het grote bloedbad, maar rond het Suezkanaal ontbrandde een kortstondige oorlog en de Russen sloegen de Hongaarse opstand neer. In 1962 hield de wereld de adem in bij de Cubacrisis toen een directe confrontatie dreigde tussen de VS en de Sovjet-Unie. Menigeen vreesde dat Europa opnieuw in een oorlog zou belanden, hoewel anderen juist veilig meenden te schuilen onder de ‘atoomparaplu van Amerika’. Dankzij de dreiging van atoomwapens zou er toch nooit meer echt een oorlog kunnen uitbreken op ons werelddeel?

We interviewden vooral belangrijke mensen

Mijn eerste echte journalistieke werk begon ik op datzelfde Schiphol in 1966 voor het ANP (Algemeen Nederlands Persbureau) als jong verslaggever naast mijn leermeester Leo Hemelrijk. We interviewden vooral aankomende en vertrekkende belangrijke mensen, van ministers tot sportlieden, van wetenschappers tot filmsterren. En waar had het ANP toen zijn kantoortje op de luchthaven? Juist, alsof de duvel ermee speelde, in het voormalige Atoomgebouw waar inmiddels allerlei werkruimten bleken ingericht.

Daar kregen wij dagelijks kopieën van alle telexberichten die het ANP naar de kranten en de radionieuwsdienst stuurde. Ook het bericht dat dr. Robert Oppenheimer was overleden op zaterdagavond 18 februari 1967, volgens zijn familie aan keelkanker. De atoomgeleerde die zich later had ingezet voor ontwapening en het onder internationale controle brengen van atoomwapens, boeide mij zozeer dat ik die reeks telexberichten over zijn overlijden heb geknipt en bewaard, nog altijd.

Dat had zeker ook te maken met het toneelstuk dat ik niet lang daarvoor had gelezen: De Zaak Oppenheimer van de Duitse auteur Heinar Kipphardt. Zonder dat de vertalers dat aanvankelijk van elkaar wisten, werd het in 1965 twee keer in het Nederlands vertaald. Door Jean A. Schalekamp voor uitgeverij Contact en door de dichter Gerrit Kouwenaar voor toneelgroep Ensemble.

Het innerlijke conflict zien dat de kerngeleerde voelt

In dat toneelstuk reconstrueert Kipphardt het verhoor van Oppenheimer door het veiligheidscomité van de commissie voor atoomenergie in Washington in 1954. De schrijver laat het innerlijke conflict zien dat de kerngeleerde voelt tussen zijn verantwoordelijkheid voor de wetenschap en die voor mens en maatschappij. Kipphardt gebruikte voor zijn toneelstuk het drieduizend getypte bladzijden omvattende proces-verbaal van het onderzoeksproces.

De auteur kreeg veel lof voor dat toneelstuk over Oppenheimer. Aanzienlijk meer kritiek ontving zijn stuk Bruder Eichmann dat postuum in première ging, een jaar na zijn dood in 1982. Kipphardt toont daarin Eichmann – die voor Hitler de massamoord op de joden logistiek organiseerde – niet als een onmenselijk monster, maar als een helaas maar al te herkenbare consciëntieuze uitvoerder, een ‘broeder’ bijna.

Er zijn natuurlijk veel meer boeken gewijd aan de ‘vader van de atoombom’ en zelfs een opera. De Amerikaanse componist John Adams (1947) schreef in 2005 de opera Doctor Atomic. Libretto en regie waren van Peter Sellars die zich ook baseerde op originele bronnen. De opera beschrijft slechts de laatste dagen en uren voor de proef met de atoombom in juli 1945, voorafgaand aan de bommen op Japan. Ook een veel beperkter episode dus dan de film nu belicht.

Eigentijdse muziektheater om stil van te worden

Ik zag in de zomer van 2007 samen met mijn toen achttien jaar oude stiefzoon de Europese première van Doctor Atomic door de Nationale Opera in Amsterdam. Zijn eerste kennismaking met de kunstvorm opera kan maar beter gelijk goed zijn, dacht ik als oude pedagoog. Drie uur lang eigentijdse muziektheater ‘om stil van te worden’, schreef een collega van het Brabants Dagblad toen. Aan het eind liggen geleerden en militairen plat op de grond als de bom ontploft. Het orkest speelt dreigend lage tonen. Eén akkoord licht op en dooft uit en dan is er stilte. Gezichten kijken verstard de zaal in. Door de luidsprekers klinkt alleen de stem van een Japans jongetje. Momenteel is een versie van deze opera nog even te zien (tot 25 juli 2023) in de Werkspoorkathedraal in Utrecht door het Utrechts Studenten Concert.

Aan het ontbijt denk ik na over de film, het toneelstuk, de opera. Voor me ligt een placemat van ‘Mon Journal’ uit mijn geboortejaar 1945, met daarop – het kan niet missen – een foto van de atoomwolk en de beschrijving van de bommen op de Japanse steden. Lang niet iedereen beseft het gevaar meer en de vernietigende kracht van de waterstofbommen waarvan Amerika en Rusland enorme voorraden hebben. Indertijd waren eigenlijk maar twee steden in Rusland groot genoeg om echt in aanmerking te komen voor vernietiging door een Amerikaanse waterstofbom: Moskou en Leningrad (nu Sint Petersburg). Nu zijn dat er veel meer aan alle kanten van de oceanen.

De gevaren zijn minstens nog even groot als toen

De atoomparaplu heeft Europa niet afgeschermd voor oorlog, zie Oekraïne nu. De gevaren zijn minstens nog even groot als toen. In analyses sluit niemand uit dat Rusland naar ‘tactische atoomwapens’ zal grijpen als het smadelijk dreigt te verliezen in Oekraïne. ‘Slagveldwapens’ worden de tactische atoombommen vergoelijkend genoemd, niet om hele steden weg te vagen, maar wel hele legereenheden. En alles wat daar in de buurt is, raakt radioactief besmet, afhankelijk van de windrichting. Welk eufemisme er ook op wordt geplakt, het blijven beperkte massavernietigingswapens (wat een hypocriete paradox) en een stap op de escalatieladder die uiteindelijk kan leiden tot het uitwissen van de menselijke beschaving.

Het is goed als de nieuwe film die vrees opnieuw doet opleven. En het denken weer richt op de vraag hoe we voorkomen dat nieuwe wetenschappelijke vindingen ons gaan bedreigen. 

‘De wereld is slecht ingesteld op nieuwe ontdekkingen’, zegt Oppenheimer in het toneelstuk van Kipphardt. ‘Ik kan de toepassingsmogelijkheden die in een ontdekking schuilgaan, niet overzien’, antwoordt zijn tegenvoeter professor Teller later.

oppenheimerfilm.nl

© Brabant Cultureel 2023