Freek en Hella de Jonge trekken met een heilzame boodschap langs de theaters

Freek de Jonge gaf zijn vrouw Hella vorig jaar het mooiste verjaardagscadeau ooit: een bioscoopfilm over haar leven waarin zij laat zien hoe ze traumatische ervaringen heeft ingeruild voor geluk en vrijheid. Om dit persoonlijk met de kijkers te delen, reist het echtpaar zo’n veertig theaters af om na te praten met het publiek.

door Anja van den Akker • foto’s > stills uit Het Atelier

“Een klap op je hoofd is niet terug te draaien. Maar de hersenschudding daarna is te genezen. Als je iets doet met een knal in je leven, kun je groeien’’, zegt Freek de Jonge (1944) na afloop van de film Het Atelier – Portret van Hella in de Helmondse Cacaofabriek. Het is een van de veertig theaters die de cabaretier met zijn vrouw de komende tijd bezoekt. De boodschap: trauma’s zijn te helen. Dat laat Hella de Jonge (1949) zien in de tachtig minuten durende film over haar leven. De titel Het Atelier ligt voor de hand: het hele verhaal speelt zich daar af. Hella de Jonge heeft recht van spreken. Als er iemand een rij trauma’s te verwerken heeft gehad, dan is zij het wel.

Onderduiken

Hella de Jonge groeit op als dochter van scenarioschrijver Eli Asser en Eva Croiset, telg uit een theaterfamilie. Een groot deel van haar joodse familie is omgekomen tijdens de Holocaust. Haar ouders ontsprongen de dans door onder te duiken. Zwaar beschadigd kwamen zij uit de oorlog. Hun ouderlijke huizen waren leeggehaald, er woonden andere mensen. Ze hadden niets meer.

Het verdriet van de ouders was te groot om hun kinderen goed op te voeden

Het verdriet was te groot om hun kinderen goed op te voeden. Hella: “Ik ken geen enkel gelukkig moment uit mijn jeugd. Absoluut nee. De boosheid, het slaan, dat overheerst in mijn herinnering. Tot ze te ver gingen. Toen ben ik gestopt met eten. Op vakantie was ik met mijn oog in een vliegtuigje gevallen. Ik moest alleen in de tent blijven zitten. Mijn moeder deed de rits een stukje open en stak een kippenboutje door de opening. Toen dacht ik: ik vreet jouw eten niet meer.”

Hartsvriendin Vera van Os vertelt in de film hoe zij Hella destijds als verschrompeld hoopje ellende van nog geen veertig kilo aantrof in het ziekenhuis. “Anorexia kenden we toen nog niet.” Op haar zeventiende wordt Hella het huis uitgestuurd en woont ze op een studentenboot, de Caledonia. Daar is het zo’n zooitje dat ze haar ouders vraagt of ze terug mag. Dat kan, op voorwaarde dat ze haar schoenen beneden bij de trap uitdoet en ze haar vooral niet horen. Op de Rietveld Academie loopt het ook al niet lekker, zij voelt zich constant minder goed dan de anderen.

Zoontje

Freek de Jonge, haar grote liefde, ontmoet ze in 1969. Als ze vierentwintig is, treft ze – aangekomen van de reis naar Texel – haar zoontje Jork van een paar maanden oud dood aan in de kinderwagen. Hella: “Ik wilde naar mijn moeder. Ze zal me nu wel een keer begrijpen, dacht ik. Maar ze zei: een kind verliezen is niet zo erg als al die anderen die in de oorlog zijn omgekomen… Mijn moeder had altijd zoiets van: kom niet aan mijn verdriet. Freek waarschuwde me niet hetzelfde te doen. Hij zei dat ik de dood van Jork niet mocht gaan gebruiken, zoals mijn ouders altijd hebben gedaan…”

Mijn moeder had altijd iets van:
kom niet aan mijn verdriet

“Er is destijds toevallig een filmpje gemaakt van die reis naar Texel. Een uur voor zijn dood”, vertelt ze. Dat laat Hella nu voor het eerst zien, al die jaren heeft ze het weggestopt. Ook een eerder filmpje van Jork in de kinderwagen in Amsterdam komt voorbij. Kleindochter Maggie, die in 2014 op zevenjarige leeftijd overleed, duikt eveneens op in deze film. Hella de Jonge kan het inmiddels allemaal aan. Ze is een dankbaar mens geworden, weg van wrok en verdriet.

Los

Met Het Atelier graaft Hella de Jonge niet voor het eerst in haar verleden. Als haar moeder in 2002 overlijdt, krijgt ze van haar zoon een schrift om herinneringen in op te schrijven. Dat mondt uit in het boek Los van de Wereld (2006) over de tweede generatie joodse kinderen. Hella: “Ik ben niet joods opgevoed en heb ook altijd geprobeerd niet joods te zijn. Maar ik besef inmiddels dat ik die werelden niet kan scheiden.”

Hella de Jonge wordt tijdens de eerste coronagolf in 2020 doodziek. Ook de rest van de wereld staat stil. Dat blijkt hét moment om weer te gaan schilderen. De kiem daarvoor is jaren eerder al gelegd, als ze bij het opruimen van haar vaders huis een doos met fotonegatieven van overleden familieleden vindt. Die doos had haar lievelingstante Ro bewaard, een zus van oma Lientje die de Tweede Wereldoorlog niet overleefde.

Die doos heeft geleid tot de film (met boek) Verlies niet de moed (2014), over het oorlogsverleden van haar familie en waarin ook haar vader aan het woord komt. De titel verwijst naar het briefje dat oma Lientje achterliet voordat zij werd afgevoerd. “Het portret van Lientje hing altijd prominent in onze huiskamer. Dat vertegenwoordigde voor mij de dood, maar gaf ook troost.”

Familieleden

Hella de Jonge begint in die coronatijd haar verloren familieleden te schilderen. Ze wekt hen als het ware tot leven. Langzamerhand krijgt ze het gevoel dat ze zo ook haar eigen leven terugkrijgt, ja zelfs haar jeugd. Samen met Freek ontdekt ze op de Joodse begraafplaats graven van familieleden die ze niet kent. Er gaat een wereld voor haar open. Ook de dagboeken van Etty Hillesum, die omkwam in Auschwitz, en het boek De Keuze van de joodse psychologe Edith Eger hebben haar in de loop van de tijd geleerd dat je zelfs in de meest barre omstandigheden geluk kan voelen.

“Het schilderen schenkt mij louter vreugde. De pop die steeds weer terugkomt in mijn werk betekent: spelen. Ik voel me eindelijk vrij.” Maar ze is nog lang niet klaar. Hella wil niet in het verleden blijven hangen, maar haar positieve boodschap – laat het los, doe er iets mee – naar de toekomst uitspreiden. “Hoe moeten de kinderen uit oorlogsgebieden verder? Als ik dan zo’n jong meisje zie, dan denk ik: Als het niet een heel flink meisje is, zal ze haar kinderen dan net zo opvoeden als mijn moeder deed?”

Gezamenlijk

De dagboekfragmenten die Hella in Het Atelier voorleest en de brieven aan haar overleden kind, kleinkind en tante Ro gaan door merg en been. Hella: “Het Atelier is een soort theatervoorstelling geworden, een gezamenlijk kunstwerk van Freek en mij. Ik wil heel graag delen: de pijn, ons samenzijn. Corona heeft daar een enorme verandering in gebracht. Freek heeft voor me moeten zorgen, dat heeft hij heel goed gedaan. Er was rust, we konden samenwerken op elkaars terrein en onze ideeën laten samenvloeien.’’

Freek vult aan: “Tussen man en vrouw is er vaak een machtsverhouding. Als het goed gaat, lost zich dat doorgaans vanzelf op, dan is er een vrij baan voor de liefde. Jaloezie heeft met macht te maken. Je moet loslaten, jezelf overgeven. Eerst is er begeerte, naarmate je ouder wordt moet er geknokt worden om iets te creëren dat ook begerenswaardig is.”

In de film komen een paar bekende gezichten langs, zoals Dieuwertje Blok, Chazia Mourali en Winnie van Rossem. Samen leggen zij al pratend steeds meer van Hella’s verhaal bloot, terwijl Freek op de achtergrond de zorgzame en begripvolle wederhelft blijft die bereid is op een ladder te klimmen. Het Atelier is zeker ook het verhaal van Freek en Hella, over hoe zij het al die jaren samen hebben gerooid. De wederzijdse waardering, respect en grote liefde voor elkaar maakt Het Atelier mede tot een teder en ontroerend filmisch monument.

Waarom nemen Freek en Hella de moeite om na iedere vertoning een persoonlijke toelichting te geven? Hella: “We willen graag met elkaar hierover praten. De meerwaarde is dat jullie mogen meedelen in het cadeau dat Freek me heeft gegeven.” Freek voegt er schalks aan toe: “Ach, ik ben de zoon van een dominee en dus gewend aan het brengen van heil.” Dan, serieuzer: “Ons lijden is leven. Dat verdiept ons leven, daar krijg je energie van. Meer dan van altijd zorgeloos aan het strand liggen. Dat ervaren en voelen is de toegevoegde waarde van dit leven.” Hella: “Als alle deuren dicht zijn, kun je nog overal naar toe. Dat is mijn boodschap.”

Het Atelier – Portret van Hella’, in Noord-Brabant nog te zien op 10 mei in De Verkadefabriek, ’s-Hertogenbosch; en 11 mei in De Leest, Waalwijk.

https://helladejonge.nl
https://freekdejonge.nl/oeuvre/het-atelier/

© Brabant Cultureel 2023