Literatuur hoort controversieel te zijn en de lezer uit te dagen uit zijn of haar comfortzone te treden. Dat kan bijdragen tot begrip voor wat anders is dan wat we kennen en gewend zijn. ‘Beitelaar’, de nieuwe roman van Ted van Lieshout biedt die mogelijkheid om het avontuur aan te gaan. De wereld is niet eendimensionaal en goede literatuur biedt een veilige verkenning.
door Rieks Holtkamp
“Meer weet ik helaas niet.” Zo eindigt Beitelaar, de jongste roman van Ted van Lieshout (Eindhoven 1955). Het is de slotzin van een kort relaas van de ingrijpende gebeurtenissen op een begraafplaats dat de hoofdpersoon, de vijftienjarige Antonij, opnieuw probeert te formuleren.
Dat ‘niet kunnen vertellen’, of door ‘ouderen’ gedwongen worden om niet te vertellen of te vragen wat je juist wél zou willen vertellen of weten, vormt een belangrijk thema in Beitelaar. De aanleiding tot het verhaal dat in deze roman wordt verteld, is een overval door drie pedojagers op Antonij en de eenenveertigjarige ‘beitelaar’ Leo. Die is bezig met het beitelen van een tekst op de grafsteen van zijn beide ouders. Misschien hebben de pedojagers het niet op Leo gemunt, maar op Arie, de zoon van de begraafplaatsbeheerder met wie Antonij een homo-erotische relatie heeft. Dat contact vindt uitsluitend plaats bij het afgeschermd liggende werkhok van de begraafplaats waar Antonij elke zaterdag onderhoudswerkzaamheden verricht.
Er ontstaat een vechtpartij met de pedojagers waarbij één van de aanvallers met de beitel van Leo wordt verwond. Of Leo de dader is, of dat misschien één van de pedojagers in het gewoel de beitel heeft afgepakt en het slachtoffer per ongeluk heeft verwond, moet worden uitgezocht.
Voorafgaand aan dit incident komen we meer te weten over de achtergrond van Antonij, zijn ontluikende homoseksualiteit en hoe hij daarmee probeert om te gaan. Hij weet zich een beetje verliefd op de beitelende Leo die hij onverwachts bij het graf van diens ouders aan het werk ziet en probeert uit of Leo misschien ook op hem valt, zonder op dat moment te weten dat Leo ook homo is. Maar na een vervelend voorval in zijn verleden is die uiterst behoedzaam bij het ingaan op avances, zeker van minderjarigen.
Verleden
Maar ook Antonij’s eigen verleden en het verleden van mensen die op de begraafplaats hun laatste rustplaats hebben gevonden, spelen in het verhaal een rol. Na het zien van een documentaire over de besnijdenis van een jongetje, waarin de vader lieve woorden tegen hem zegt om hem af te leiden, trekken andere mannen met een ruk zijn broek omlaag.
“Ik schrok, omdat het me plotseling deed denken aan vroeger. Ik begrijp niet heel goed hoe ik erbij kwam, maar ineens herinnerde ik mij me logeerpartijtjes bij oma en opa van vaderskant. Niet dat ik die vergeten was, maar door allerlei omstandigheden heb ik zulke nare herinneringen overgehouden aan alles wat met mijn grootouders te maken had – niet door henzelf, maar door andere mensen – dat ik er niet graag aan terugdenk en zodoende een beetje ben vergeten.”
Als klein kind wordt Antonij door zijn opa aangerand. Die krijgt hulp van oma door de kleine jongen, terwijl ze gedrieën op bed liggen verhaaltjes voor te lezen. Intussen trekt opa Antonij’s pyjamabroek omlaag en begint te friemelen. Wanneer het uitkomt, zet dat de familieverhoudingen op zijn kop. De relatie met opa en oma wordt definitief verbroken zonder dat Antonij verder iets wordt gevraagd. Ja, door een psycholoog die, zo vermoedt de terugblikkende jongen, hem zijn verhaal laat doen, maar in de eerste plaats om zijn moeder te ontlasten van de psychische druk waaronder zij gebukt gaat.
Gezellig
Dat Antonij door de beslissing van zijn ouders om volledig met oma en opa te breken, wordt beroofd van de ‘toch ook wel gezellige’ kanten van zijn logeerpartijtjes doet absoluut niet ter zake. Maar dat vreet wel aan de jongen, temeer omdat het thuis ook niet echt gezellig was met ouders die op het punt stonden om te scheiden.
Beitelaar is een verfrissende en geslaagde roman die de lezer ook op het verkeerde been zet
Gevoelens, ook in de verwijtbare omgang van ouderen met minderjarigen, zijn nooit zwart-wit, wil de verteller ons duidelijk maken. Met die ambivalentie wordt veel te weinig rekening gehouden. En door niet met Antonij over zijn ervaringen te praten, wordt alles teruggebracht tot één dimensie, namelijk van schuld en boete, in dit geval over het hoofd van de jongen heen.
Toch is Beitelaar geen ‘roman à thèse’ waarin een probleemstelling wordt uitgewerkt en met een conclusie wordt afgesloten. Daarvoor is Ted van Lieshout te veel dichter en romancier. Speelse elementen, zoals de ‘verleidingspogingen’ van Antonij jegens Leo, het feit dat Antonij met zijn fantasie op de loop dreigt te gaan, een geheim uit de Tweede Wereldoorlog dat Antonij als een ware onderzoeker aan het licht brengt en het ‘verleden’ van Leo die ooit valselijk is beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag, maken dat Beitelaar een verfrissende en gelaagde roman is geworden – graven naar het leven en de dood – waarbij de lezer ook nog eens op het verkeerde been wordt gezet.
Walm
Dat een andere schrijver, Pim Lammers, door een vergelijkbaar onderwerp doodsbedreigingen te verduren krijgt, geeft aan hoe controversieel, of op z’n minst hoe gevoelig het thema is/ligt dat Van Lieshout in zijn roman aansnijdt. De rook van de ideologische slagvelden in het land van Trump en Poetin beginnen ook hier over te waaien en in steeds groteren getale inhaleren ook hier te lande mensen deze walm met volle teugen.
Maar controversieel zijn is wat literatuur in zijn mooiste verschijning ook behoort te doen. Literatuur verkent de grenzen van ons weten over onszelf en onze medemensen. Ook wat we niet willen weten. Daarom is zij soms schurend en schokkend. In de roman zegt de wereldwijze vijftienjarige Antonij: “Het is belangrijk om in je leven dingen te doen die je eigenlijk niet durft.” Die durf – bijvoorbeeld om een roman als Beitelaar te lezen – zou je ook potentiële lezers toewensen die nu direct met de beschuldigende vinger klaarstaan en er niet voor lijken terug te deinzen om hun ‘argumenten’ kracht bij te zetten met de valbijl.
Ted van Lieshout, Beitelaar. Roman. Amsterdam: Querido 2022, 174 pp., ISBN 9789021461328, pb., € 18,99.
© Brabant Cultureel 2023