Prachtige verbeelding van hoe Maria ontvangen heeft

door JACE van de Ven

Maria is prima op tijd bevallen volgens de katholieken. Op 25 maart, precies negen maanden voor Kerstmis, wordt in hun kerk de feestdag Maria Boodschap gevierd, de dag dat de engel Gabriël aan Maria kwam vertellen dat zij – volgens gelovige christenen – de moeder van God zou worden. Hoe dat ging? Daar konden kerkleraren en andere vrome figuren al van voor de middeleeuwen hun fantasie op botvieren. Het werd een van de meest uitgebeelde toneelstukjes van de christelijke mythologie.

Voor wie biologisch redeneert, is Maria Boodschap – laten we liever spreken van de verwekking van Christus – de aankomst van God op aarde, niet zomaar iets, maar voor gelovigen de belangrijkste gebeurtenis na de zondeval van Adam en Eva. De verwekking werd in de loop der tijden in de katholieke ritus maar liefst drie keer per dag – ’s morgens, ’s middags en ’s avonds – herdacht. En volgens mij gebeurt het nog. Dan luidt in de toren van de parochiekerk een speciaal angelusklokje: drie keer een kort aantal slagen met steeds een stilte ertussen. Is dat voorbij dan is het weer even stil en volgt een langer, glorieus gelui dat de verwekking van Christus lijkt te willen vieren. Horen toeristen in buitenlandse dorpen tegenwoordig dit onderbroken gelui, dan vragen zij zich regelmatig af of het automatische uurwerk van de dorpskerk mogelijk kapot is.

Maar nee, het hoort zo. In vrome tijden, toen de katholieke kerk alomtegenwoordig was in de maatschappij, legden de mensen bij dit klokgelui hun werk neer en baden de gebeden die bij deze kloksignalen horen: een naprevelen van de aankondiging aan Maria, ontleend aan het Evangelie van Lukas en daar tussenin drie Weesgegroeten. ‘D’n engeldesheren’ bidden, heette dat in onze contreien.

Mijn moeder sloeg een kruisteken en zei: ‘De Engel des Heren heeft aan Maria geboodschapt’.

Toen ik klein was deed mijn moeder het ook nog, steeds voor het middagmaal, dat toentertijd nog de ‘warme’ maaltijd was, het belangrijkste etensmoment van de dag. Zij sloeg een kruisteken en zei: “De Engel des Heren heeft aan Maria geboodschapt.” Wij, de kinderen, de handen gevouwen, antwoordden: “En ze heeft ontvangen van de Heilige Geest.” Dan werd er een Weesgegroet gebeden en ging moeder verder met: “Zie de dienstmaagd des Heren.” “Mij geschiede naar uw woord”, antwoordden wij. Weer een Weesgegroet. Mijn moeder weer: “En het Woord is vlees geworden”. Wij: “En Het heeft onder ons gewoond.” Dan nog een Weesgegroet en de stem van mijn moeder: “Bid voor ons, heilige Moeder van God.” En wij: “Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.” En dan sloot ze af met een gebed vol geloofsvertrouwen, dat correspondeert met het lange glorieuze slotgelui van de dorpskerk. Ik ken die regels nog van buiten.

Aan deze jeugdherinneringen dacht ik toen vorige week een uitnodiging binnenviel om komende woensdag 22 maart 2023 in de kapel van de Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw Moeder van Barmhartigheid aan de Oude Dijk in Tilburg aanwezig te zijn bij de presentatie van een boek van Rob Berkel over wie en zijn Stichting Lorenzetti ik op 7 januari van dit jaar in deze rubriek schreef. Het boek heet ANNUNCIATIE De Verkondiging aan Maria – Geschiedenis, Iconografie, Kunst. Ik belde Rob op om hem te vertellen dat de annunciatie van Maria niet op 22 maart maar op 25 maart wordt gevierd. Maar dat wist hij zelf uiteraard ook wel. Er was voor 22 maart gekozen, omdat de kapel dan beschikbaar was en omdat het die dag monseigneur Gerard de Korte, bisschop van ’s-Hertogenbosch, beter uitkwam om het eerste exemplaar van het boek in ontvangst te nemen.

Berkel vertelt dat hij veertig jaar geleden les gaf op de Rietveld Academie in Amsterdam en vanuit Italië een stapeltje ansichtkaarten mee naar school bracht met een afbeelding van de Annunciatie van Fra Angelico uit het San Marco klooster in Florence. “Hoe zouden jullie een dergelijk verhaal heden ten dage uitbeelden?” luidde de opdracht aan de studenten. Hoe ze dat gedaan hebben, weet Berkel niet meer, maar wel dat daar zijn fascinatie voor de annunciatie in de kunst begon. “Het werd een beetje mijn levenswerk”, zegt hij, “dat heeft nu geresulteerd in een vuistdikke pil, echt een ‘atlas van de Verkondiging’. Het voelt een beetje alsof ik eindelijk ben afgestudeerd.”

Het boek van Rob Berkel is met recht een ‘atlas van de Annunciatie’.

Het groot formaat boek oogt inderdaad fraai. Meer dan driehonderddertig pagina’s vol kleurenfoto’s van hoe de Verkondiging aan Maria door de eeuwen heen afgebeeld werd in de verschillende religies die het evangelieverhaal onderschrijven. Er wordt ingegaan op de hoofdrolspelers, Maria en de engel Gabriël en of en hoe figuren als de Heilige Geest en Sint Joseph in de verschillende iconografieën gestalte kregen. De teksten zijn vooral verklarend, maar bepaald niet inhoudsloos. De beschreven iconografieën lopen door tot in onze tijd, waarin het begrijpelijkerwijs minder werd met het afbeelden van de verwekking van Jezus, maar het tafereel van tijd tot tijd blijft opduiken, ook in nieuwe media als de film.

Het boek van Berkel is met recht een ‘atlas van de Annunciatie’. En een hoogtepunt in de culturele bibliotheek van de Stichting Lorenzetti, de culturele speelvijver van Rob Berkel waarover ik op 7 januari al in deze rubriek schreef. In die bibliotheek zijn tientallen publicaties verschenen van verschillend genre en omvang over allerhande cultuurhistorische onderwerpen. Door de jaren heen is het een collectie van belang geworden waarin ‘beeldarcheoloog’, zoals Rob Berkel (75) zichzelf noemt al vele interessante items uit de geschiedenis van de beeldende kunst op fraaie en toegankelijke wijze presenteert.

De boeken worden allemaal ‘on demand’ gedrukt, anders zou de financiële investering te gigantisch worden, sommige verschijnen in een flinke oplage, maar van andere die geen grote volksdelen aanspreken, worden soms maar enkele exemplaren gedrukt. ANNUNCIATIE De Verkondiging aan Maria verdient een groot publiek. Mijn moeder zou het prachtig gevonden hebben, maar ook iemand die beeldcultureel een ingewijde genoemd mag worden, zal heerlijk in het boek kunnen verdwalen en tal van details ontdekken die hem of haar niet bekend waren.

Wie wil zien hoe het boek er van binnen uitziet of wie wil weten hoe het standaardwerk het best kan worden aangeschaft? Er staan voorbeeldpagina’s op de Lorenzetti-website:
www.lorenzetti.nl/boeken/annunciatie-voorbeelden.html.

Lees ook op Brabant Cultureel:
Lorenzetti, kunstlabyrint om lekker in te verdwalen

Beeld voorpagina: samenstelling van twee annunciatiebeelden, gravure vervaardigd door Cornelis Cort, ± 1577 en schilderij Nicolas Poussin, Annunciatie, 1657. Het schilderij van Poussin is bewust gespiegeld om samen te vallen met de gravure. Collage > Hans Lodewijkx.

© Brabant Cultureel 2023