In 2008 schreef Tom Lanoye in opdracht van Toneelhuis Antwerpen de theatertekst ‘Atropa. De wraak van de vrede’. Onder regie van Floor Houwink ten Cate en Naomi Velissariou wordt die nu opnieuw op de planken gebracht. De Trojaanse Oorlog blijkt nog altijd actueel, want oorlog is van alle tijden.
door Rieks Holtkamp • scènefoto’s > Bas de Brouwer
Hoe geef je vorm aan een verhaal over een oorlog van drieduizend jaar geleden? De makers van Atropa. De wraak van de vrede, gebaseerd op een tekst van Tom Lanoye, hebben gekozen voor een radicaal eigentijdse vormgeving: een catwalk-achtige glazen speelvloer, strakke kostuums – rood voor de Grieken en zilverkleurig voor de Trojanen – en bovenal grommende, krijsende varianten van techno-beats die het oorlogsgeweld symboliseren. Een indrukwekkend geheel dat nog wordt versterkt door de briljante teksten van Tom Lanoye.
Belediging
Onder leiding van Agamemnon trekken de Grieken ten strijde tegen de perfide Trojanen die het hebben bestaan om de ‘mooiste vrouw van de wereld’, de Griekse Helena, te ontvoeren. Die belediging moet worden gewroken. Er wordt een groot leger samengetrokken. Dat moet uitvaren naar Troje, maar blijft hangen in Griekse havens omdat de wind al maanden is gaan liggen.
Van de leider wordt verwacht dat hij een oplossing vindt en die wordt Agamemnon tenslotte aangereikt door ‘zieners’ en profeten (lees: politici): Agamemnon moet zijn dochter Ifigeneia offeren. Dramatisch is dat één van de eerste hoogtepunten van Atropa. “Ik bid u, dood mij niet – al was het voor mijn moeder, die na de pijn van mijn geboorte weer moet lijden”, smeekt Ifigeneia. En haar moeder Klytaimnesta fulmineert: “Wat voor een vent bedenkt het doden van zo’n dochter?” Maar Agamemnon zegt geen andere keus te hebben: ”Hier wordt niet over mij maar over ons beslist, de toekomst der beschaving zoals wij die kennen. (…) Besef dan toch: wij moeten hen als eerste treffen voordat zij het geweld naar ons terrein verleggen.”
Bovendien, zo stelt hij zijn vrouw gerust: “De oorlog zal voorbij zijn eer hij is begonnen, ons overwicht op elk terrein is overdonderend.” Waarop een schamperende Klytaimnesta antwoordt: “Hoe vaak al heb ik moeten horen dat een oorlog een korter leven is beschoren dan één lente?”
Lot
Uiteindelijk legt Ifigeneia zich neer bij haar lot. In een heftig seksuele pose, met de benen wijd open naar het publiek, verheugt zij zich uiteindelijk in haar ‘hogere opdracht’, namelijk de Grieken de overwinning te bezorgen op de Trojanen. Vrouwen (en kinderen) zijn altijd het slachtoffer, zo maakt Atropa duidelijk. Maar ook dat het protest tegen deze oorlog pas echt vorm krijgt wanneer die in de vorm van het mensenoffer wel heel dichtbij komt.
Andromache, dochter van koningin Hekabe, moet haar zoontje Astyanax offeren nadat Troje al is gevallen. Het kind moet ten overstaan van het Griekse leger van de toren worden geworpen. Want, legt Agamemnon uit, hij zal in de ogen van zijn Griekse troepen hebben gefaald als hij het gevaar niet heeft geëlimineerd dat uitgaat van een kind dat, indien hij maar half zo sterk is als zijn vader Hector, generaties lang een bedreiging vormt voor de Grieken en “voor heel de wereld”. Want wie verlangt opnieuw naar zo’n uitputtende oorlog, “net nu de vrede eeuwig voor het grijpen ligt?”
Raison d’état en de hypocrisie van Agamemnnon worden in Atropa genadeloos aan de kaak gesteld. Is dat misschien de wraak van Hekabe die na alle gesymboliseerde geweld een echte oorvijg uitdeelt aan Agamemnon?
Irak
Andromache geeft haar kindje uit handen. Het wordt aan een koord de hemel ingetrokken, een scène waarbij je een speld kunt horen vallen. De Trojaanse vrouwen worden gespeeld door actrices uit de Afrikaanse diaspora, volgens de makers om de Trojaanse oorlog te verplaatsen naar de hedendaagse tijd die met talrijke koloniale en imperialistische oorlogen is overspoeld. Maar de tekst, die oorspronkelijk is gepubliceerd en gespeeld in 2008, verwijst eerder naar Irak, ten tijde van Samuel Huntingtons ’botsing der beschavingen’ – de term komt letterlijk in de tekst voor – dan naar koloniale oorlogen die zich In Afrika, Azië en Zuid-Amerika hebben afgespeeld.
En trouwens, is de oorlog die het Rusland van Poetin nu voert tegen Oekraïne ook geen koloniale, imperialistische oorlog? Stof genoeg om over na te denken en dat is, naast het krachtige visuele en overrompelende speltechnische aspect ook de kracht van Atropa.
Het bloederige geweld dat de kern is van Atropa en van alle oorlogen, krijgt door een ingreep van de regie toch nog een positief slot door de verslagen Trojanen, als het ware uit de dood herrezen, nog het laatste woord te geven. Hoop doet leven.
Atropa is een coproductie van Theater Utrecht, Toneelhuis Antwerpen, Orkater. De Grote Post en Stichting Naomi Velissariou. De productie is mede mogelijk gemaakt door Prins Bernhard Cultuurfonds en Ammodo. Op 9 december onder meer te zien in Chassé Theater in Breda.
Regie: Floor Houwink ten Cate en Naomi Velissariou. Cast: Helena: Annelinde Bruijs; Hekabe: Denise Jannah; Andomache: Adanna Unigwe; Klytaimnestra: Naomi Velissariou; Kassandra: ‘Ntianu Stuger; Ifigeneia: Thibaud Dooms; Agamemnon Vanja Rukavina
www.theaterutrecht.nl/voorstellingen/atropa
De oorspronkelijk tekst van Atropa kan worden gedownload van de website van Tom Lanoye: www.lanoye.be (> Theater > Atropa).
© Brabant Cultureel 2022