Paul, Menno en Françoise de Nooijer brachten onlangs twee omvangrijke boeken uit die een overzicht bieden van de fotografie en van de films die zij samen maakten. Hun experimentele films zijn opgenomen in de collectie van Eye Filmmuseum in Amsterdam en onlangs kocht het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam een aantal foto’s. Daarmee lijkt het oeuvre van De Nooijer veiliggesteld.
door Irma van Bommel
De presentatie van het boek Is Heaven Blue, het overzicht van de films, stond samen met de première van een aantal films gepland voor december 2021 in Eye Filmmuseum. Door corona moest dit worden uitgesteld. Op 4 oktober 2022 kon het wel doorgaan. Voordeel van dit uitstel was dat inmiddels ook het omvangrijke boek Is Heaven Red, met een overzicht van de fotografie, is verschenen en beide boeken samen konden worden gepresenteerd. Het overzicht van de fotografie is onlangs in Brabant Cultureel besproken door Joep Eijkens.
Eindig
De drie films die in oktober hun officiële première beleefden, Winter, Bye Bye en Is Heaven Blue? staan in het teken van afscheid. Het leven is immers eindig en Paul (Eindhoven 1943), Menno (Eindhoven 1967) en Françoise (Eindhoven 1944) de Nooijer schromen niet om dat thema tot onderwerp te kiezen. De film Bye Bye, heeft als ondertitel ‘Saying goodbye to life is not easy’ en is duidelijk geïnspireerd op de bekende tragikomische filmscène van Laurel & Hardy waarin een gezelschap in een auto probeert weg te rijden, blijft zwaaien en ‘bye bye’ roept, maar door autopech niet vertrekt. Eenzelfde ongemakkelijke situatie creëerden de De Nooijers in de boomgaard bij hun woonboerderij in Zuid-Beveland, met Paul die probeert op een fiets te klimmen en blijft zwaaien naar een vrolijk gezelschap dat gedag blijft zeggen. Uiteindelijk valt Paul van zijn fiets en loopt het gezelschap verder.
Door te klikken op de fotospreads opent het beeld groter in een nieuw venster
In Winter zien we Paul naakt in een sneeuwlandschap achterom kijken en vervolgens weglopen. Bij Paul is jaren geleden kanker geconstateerd en dat was natuurlijk confronterend. Sindsdien leeft hij in ‘reservetijd’ en maakt hij samen met zoon Menno en echtgenote Françoise films over afscheid nemen van het leven. Bovengenoemde films zijn al indrukwekkend, maar Is Heaven Blue? is zo mogelijk nog indrukwekkender. Het is een stop-motion film, opgenomen in een speciaal daarvoor gemaakte ruimte in hun atelier in de woonboerderij. Verschillende scènes vertellen verschillende episodes. Als act worden telkens de wanden beschilderd in een ander patroon. Opvallend is de aan stop-motion gerelateerde nerveuze stijl.
In de verbeelding wisselen ernst en humor elkaar af, zo kenmerkend voor hun oeuvre. Vooral de twee slotscènes van Is Heaven Blue? zijn aangrijpend. We zien Paul liggend op een tafeltje, bij wijze van pietà. Even later wordt hij door Menno als een foto opgepakt en in een koffer gevouwen. Uit die koffer vliegen oude familiefoto’s. In de laatste scène bevindt Menno zich alleen op een kale berg in Noorwegen, naakt, omringd door oude familiefoto’s van hem en zijn ouders. Een symbolische verbeelding van het einde van een dertigjarige samenwerking tussen vader en zoon.
Producent
De samenwerking begon eigenlijk al toen Menno als kind meespeelde in de films. Lange tijd werden alleen Paul en later Paul en Menno gezien als makers van de foto’s en films. In beide overzichtswerken wordt nu ook Françoise als maker genoemd. Zij was immers de belangrijkste actrice, zorgde voor kleding en rekwisieten en trad op als producent. Zoals te verwachten, zijn er wat overeenkomsten tussen de fotografie en de films. Een aantal beelden uit de films zijn ook als foto afgedrukt. In het overzichtsboek van de films is per film een serie losse beelden te zien, verdeeld over een aantal pagina’s, waardoor je een goede indruk krijgt van de opeenvolgende scènes. Vaak kun je zien welke films stop-motion zijn. In het overzichtsboek van de fotografie zijn de foto’s juist groot in beeld gebracht, één foto per pagina.
Het boek Is Heaven Blue? biedt een chronologisch overzicht van de films. Eind jaren zestig en jaren zeventig vertonen de experimentele films van Paul invloed van Frans Zwartjes, van wie Paul les kreeg op de Academie voor Industriële Vormgeving in Eindhoven (nu Design Academy). De films zijn verhalend, maar hebben niet altijd een plot. De vorm is belangrijk en die wordt bepaald door de keuze van groothoeklens, perspectief en close-up. De films zijn in zwart-wit, soms ingekleurd, later in kleur.
Beeld in beeld
Bijzonder origineel is de film Transformation by Holding Time – Muse uit 1976 waarbij Paul een naakte Françoise fotografeert met een polaroidcamera, telkens een deel van haar lichaam. Ondertussen loopt de filmcamera en zien we Paul telkens een polaroidfoto op een glasplaat plakken. Net zo lang tot de glasplaat is bedekt en het lichaam van Françoise niet meer in beeld komt. Het motief van het beeld in het beeld zal veelvuldig terugkomen in het werk van Paul, alsof hij de tijd wil vastleggen. Daarmee is, naast erotiek, vergankelijkheid een belangrijk thema. Visuele grapjes of trucs blijven deel uitmaken van het oeuvre van de De Nooijers, evenals het wit maken (met meel) van gezichten.
Ook toegevoegd zijn de films die in opdracht zijn gemaakt, zoals een videoclip voor de band Golden Earing of een filmpje over de gelaagdheid van Zeeuwse klederdracht voor het Zeeuws Museum. Leuk is dat ook de films die Menno in academietijd maakte, zijn opgenomen. Hij studeerde aan de Academie voor Beeldende Kunst in Tilburg, gevolgd door de Cranbrook Academy of Art in Bloomfield Hills in de VS. Sinds 1989 bedenken Paul en Menno samen de creaties.
De cast voor de films wordt dan steeds vaker uitgebreid met bevriende beeldend kunstenaars, podiumkunstenaars en musici. Françoise verdwijnt uit beeld, maar is op de achtergrond nog wel aanwezig als producent. Paul en Menno maken niet alleen foto’s en films, maar treden ook op op festivals. Projecties op hun naakte lichamen zorgen voor bijzondere effecten. Hoewel de vorm van de films telkens verandert, blijven ze onmiskenbaar herkenbaar als films van De Nooijer: licht absurdistisch. De projecten begonnen kleinschalig in de eigen huiskamer in Eindhoven met wat familie en vrienden, breidde enorm uit en eindigen kleinschalig in het eigen atelier in Zeeland, waar Françoise na lange tijd weer acteert.
Informatief
De overzichtsboeken tellen elk zo’n zeshonderdvijftig pagina’s. Het fotoboek is vierkant, wat wellicht verwijst het naar het formaat van de polaroid? Het filmboek is langwerpig en biedt zo meer ruimte voor het tonen van beelden in series. Het fotoboek toont zo’n vijfhonderdvijftig foto’s uit de periode van 1965 tot 2022. Het filmboek toont beelden uit honderd van de honderdvijftig films uit de periode 1968-2021 en bevat een informatieve inleiding door filmkenner en auteur Peter Delpeut.
In 2005 is Eye begonnen met het conserveren en digitaliseren van de experimentele films van De Nooijer. Te zijner tijd zullen die te zien zijn via de website van het museum. Het Nederlands Fotomuseum heeft een aantal foto’s uit de jaren zeventig aangekocht. Met de uitgave van de twee overzichtswerken is ook alle documentatie op orde. Achterin beide boeken zijn uitgebreide biografieën opgenomen. Beide overzichten zijn verzorgd door Henrik Barends en Anneke Pijnappel van uitgeverij Voetnoot, met wie de De Nooijers al heel lang samenwerken.
Peter Delpeut (inleiding), Is Heaven Blue? Films: Paul, Menno en Françoise de Nooijer. Antwerpen: Uitgeverij Voetnoot 2021, 646 pp., ISBN 9789491738746, pb. € 125,00.
Is Heaven Red?, het overzichtswerk van fotografie van De Nooijer:
Het fotografisch oeuvre van een uniek trio De Nooijer – Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2022