Waalwijk kan trots en tevreden zijn. Het heeft een tijd geduurd voordat alles op zijn plaats viel, maar met het Schoenenkwartier heeft Waalwijk nu, in hartje stad, een prachtig nieuw instituut dat de geschiedenis van de streek centraal stelt en eert. Het Amsterdamse architectenbureau CIVIC Architects gaf het gebouwencomplex van Kropholler een nieuw leven als museum en kenniscentrum.
door Corien Ligtenberg
In het Waalwijkse Schoenenkwartier — museum, kenniscentrum en maaklab — staat de geschiedenis van de schoenenindustrie centraal. En dat is natuurlijk geen toeval. Waalwijk, als centrale stad in de Langstraat, was van oudsher dé leer- en schoenenstad van Nederland. De Langstraat kon zich tot het hart van de leerindustrie ontwikkelen door de aanwezigheid van veeteelt, eikenbomen en stromend water. Gemalen eikenschors werd in looiputten aan het water toegevoegd om het leer te looien, in stromende water werden de huiden gewassen en afval afgevoerd. De Langstraat ontleent haar naam aan een verbindingsroute over een oude oeverwal (en later op een dijk) die door het moerassige landschap tussen het Oude Maasje en de Brabantse zandgronden liep, van Geertruidenberg naar ‘s-Hertogenbosch.
Wortels
Het Schoenenkwartier heeft zijn wortels in het Nederlands Leder- en Schoenenmuseum dat begin jaren vijftig werd opgericht. Dat museum was jaren gehuisvest in een oud fabriekspand aan de rand van Waalwijk en had weliswaar een waardevolle collectie opgebouwd, maar verloor met de tijd veel van zijn aantrekkelijkheid. Het was donker en gedateerd. Plannen voor de verhuizing naar het monumentale Stadhuiscomplex van architect Kropholler in hartje stad waren er vijftien jaar geleden al, maar de recessie en andere praktische bezwaren gooiden roet in het eten.
Hieronder: het historische ensemble (roodbruin) met in blauw de nieuwe tuinzaal en ingang van het Schoenenkwartier. Tekening > CIVIC Architects
Nu, na ruim vijf jaar van voorbereiden, renoveren en verbouwen, heeft Waalwijk het Schoenenkwartier, prominent aan het Raadhuisplein. Het is gehuisvest in het gebouwenensemble uit de jaren dertig, inmiddels een rijksmonument ontworpen door architect Alexander Kropholler, dat in de jaren tachtig werd uitgebreid met een kantoorvleugel. Voorheen vonden hier het raadhuis en het gemeentehuis onderdak. Om het Schoenenkwartier passend te huisvesten, is het complex deels gerenoveerd, getransformeerd en uitgebreid naar het plan van het Amsterdamse CIVIC Architects, wereldwijd bekend en geprezen om de transformatie van de LocHal in Tilburg.
Uitnodigend
Het vernieuwde complex is licht, open en uitnodigend. Aan het plein ligt een nieuwe tuinzaal met veel glas, een vide en een omloop op de eerste verdieping. Opvallend zijn de centrale balie van kalkhennep en de fraaie keramische tegelwand met lokaal geproduceerde, driedimensionale tegels, ontworpen door La-Di-Da. Een stenen loper, gelegd in visgraatpatroon, verbindt de verschillende functies op de begane grond. De loper is een subtiele verwijzing naar het binnenplein dat deze ruimte vroeger was. Een groot deel van de begane grond is publiek toegankelijk.
In de gestripte gevel van de kantoorvleugel zijn vijf meter grote, ronde openingen gezaagd die doorkijkjes bieden naar de achterliggende tentoonstellingsruimtes. Deze brutale ingreep, in combinatie met het gebruik van staal, beton en hout, plant het monumentale ensemble stevig in de moderne tijd en geeft het een nieuw leven.
Het Schoenenkwartier is niet alleen een museum voor een breed publiek, met ruimte voor vaste en wisselende tentoonstellingen. Het is ook een kenniscentrum met materialenbank, archief en bibliotheek, werkplaats (waar het publiek tijdens workshops aan de slag kan), en een laboratorium. Het biedt ruimte aan ontwerpers om te experimenteren met nieuwe technieken en ambachten. Verder zijn er een auditorium en een museumcafé. Met zijn menging van functies roept het associaties op met het TextielMuseum in Tilburg en dat is niet toevallig. Het Schoenenkwartier heeft zich door het Tilburgse museum laten inspireren. ‘We zetten in op samenwerking, hedendaagse ontwikkelingen met als basis het traditionele ambacht, kennis, onderzoek èn innovatie’, aldus de website.
Spijkertjes
Het Schoenenkwartier is diep verankerd in en schatplichtig aan de gemeenschap. Dat is ook de reden dat inwoners van de Langstraat er op 21 juni 2022 als eersten een kijkje mochten nemen. Pas een week later opende het museum haar deuren voor het publiek. Die aanpak onderschrijft de bijzondere band die het Schoenenkwartier heeft met Waalwijk en omgeving. Menig bezoeker herkent de tentoongestelde objecten en machines en heeft er herinneringen aan, of kent de verhalen over de schoenenindustrie in de streek: de draaiende looitonnen met hun penetrante geur, opa die met een mond vol spijkertjes schoenen takte.
Het complex telt drie verdiepingen. Op de eerste twee verdiepingen wordt het proces van het schoenmaken en de schoenenindustrie uitgelicht, met een schat aan historisch materiaal. De zolderverdieping is grotendeels gereserveerd voor wisselende tentoonstellingen.
De vaste opstelling is helder van opzet. Op de begane grond wordt stapsgewijs het proces van looien tot veteren uit de doeken gedaan. De expositie begint met een grote ton waarin het leer wordt gelooid. Vrijwilligers staan klaar om uitleg te geven en de bezoeker loopt middels een route van de ene naar de andere zone. Bordjes lichten in klare taal (Nederlands en Engels) de tentoongestelde objecten toe. Foto’s, filmpjes en geluidsfragmenten diepen de onderwerpen verder uit. Materiaal mag worden aangeraakt, lades mogen open. Op de eerste verdieping komt de ontwikkeling van de industrie aan bod, aantrekkelijk gepresenteerd en voor sommige bezoekers een feest der herkenning.
Identiteit
Op zolder, architectonisch de minst spannende en qua beleving de meest ‘klassieke’ museumverdieping, is nog tot 6 februari 2023 de openingstentoonstelling Put On Your Red Shoes | Idol | Icon | Influencer te zien. Daarin staat de samenhang van muziek, schoeisel en identiteit centraal, met niet alleen schoenen van bekende artiesten, sterren en ontwerpers, maar ook video’s en een dansvloertje met een silent disco.
De wisseltentoonstellingen, die steeds een half jaar te zien zijn, moeten een gevarieerd publiek naar het Schoenenkwartier gaan trekken. Voorjaar 2023 is de tentoonstelling De magie van cuir bouilli te zien en in het najaar van 2023 volgt Future Proof: de toekomst van de sneaker.
www.civicarchitects.eu/projects/schoenenkwartier
Lees ook op Brabant Cultureel:
Nieuw museaal concept Schoenenkwartier in Waalwijk opent in 2022 zijn deuren
Hoe voetbalclub RKC een museum meesleept in zijn val
© Brabant Cultureel 2022