Zowel in het Van Abbemuseum als op de Documenta in Kassel is momenteel werk te zien van de Aboriginal kunstenaar Richard Bell. Op beide plaatsen wordt de witte, Eurocentrische dominantie in de kunstwereld ter discussie gesteld. Dat is confronterend en leidt tot heftige discussies. Belangrijk, net als geduld.
door Carina van der Walt (tekst & foto’s)
Dwarsverbinding: Richard Bell is de zomertentoonstelling in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Het zonlicht valt hier op het politieke werk van de Australische Aboriginal kunstenaar. Minimalistisch maar zelfbewust dwingt de negenenzestigjarige Bell (1953) uit Brisbane het publiek na te denken over de schending van het grondrecht van zijn eigen mensen in het verre zuiden, de Aboriginals. Onverwacht werd hij dit jaar ook de stem van de kunstenaars uit Azië, Afrika en Latijns-Amerika onder de noemer ‘Global South’. Dwarsverbinding is zijn eerste solotentoonstelling in Europa. De expositie bestaat uit vier grote schilderijen, een video, een gegraveerd tafelblad en voor wie meer wil weten een boekje met twee essays uit 2002 en 2020. Zijn helderkleurige abstracte schilderijen zijn opeenvolgende statements en omspannen samen ook een periode van twintig jaar. Bells kunst staat centraal.
Kassel
Zo anders gaat het er momenteel aan toe bij Documenta 15 in Kassel. Opnieuw levert Bell geen overaanbod met zijn achttal helderkleurige cartoonachtige schilderijen, zijn verwerking van het urinoir van Marcel Duchamp en zijn nederige tent die als ambassade voor de Aboriginals moet dienen. Die tent staat pontificaal opgesteld voor het Fridericianum op de Friedrichsplatz. Toch dreigt in Kassel niet alleen het werk van Bell, maar dat van alle vijftienhonderd deelnemende kunstenaars ondergesneeuwd te raken door de commotie die ontstond rond ruangrupa – het leidinggevende collectief uit Indonesië dat het Global South vertegenwoordigt. De kunst dreigt eronder te verdwijnen.
Het sleutelwoord dat Dokumenta 15 anders maakt dan alle vorige edities is ‘collectief’. De kracht van het collectief staat dit jaar centraal en speelt een grotere rol dan het individuele kunsttalent. Hoewel Bell ook lid is van het collectief PoppaNow is hij een van de weinige kunstenaars die hier als individu aandacht krijgt. Hij schuwt uitspraken over Dokumenta 15 niet. “Als dit Indonesische collectief niet was gevraagd om Documenta samen te stellen, hadden wij niet ons werk kunnen tonen. Westerse curatoren hadden ons nooit uitgenodigd.” En ook: “Het collectief is de basis van kunst, zowel in het verleden als het heden. Bij een collectief gaat het om een groter belang, en om het overbrengen van een boodschap.” Zo vertelde hij in een interview met Toef Jaeger in NRC Handelsblad van 30 juni.
Genezing
Documenta 15 scharniert in 2022 rond een voor-corona-tijdperk, waarin de kunst werd verziekt door gelauwerde individuele kunstenaars wier werk torenhoge prijzen haalt en een post-corona-tijdperk waarin de kunstenaarscollectieven ernstige pogingen tot genezing aanwenden om kunst te bevrijden uit de handen van galerie en kapitaal.
Een gesprek over artistieke vrijheid en universaliteit was de aanvankelijke bedoeling van kunstenaar Arnold Bode die in 1955 Documenta oprichtte. Kassel was als gaststad ideaal gelegen vanwege de ligging dichtbij het IJzeren Gordijn van destijds. Bode wilde de wereld in dialoog brengen. Dat was ook de bedoeling met ruangrupa, geselecteerd “vanwege hun participatieve aanpak. In een tijd waarin vernieuwingskracht vooral uitgaat van onafhankelijke, samenwerkende organisaties”, zo vertelde de selectiecommissie op 16 juni aan de NRC. Het Indonesische collectief heeft Bodes ideaal niet verloochend. Kunst en dialoog openen nu weer vensters op de wereld.
Wat heeft ruangrupa gedaan dat Dokumenta 15 in stormachtig vaarwater terecht is gekomen? In januari staken de donderwolken al op rond ruangrupa’s uitnodiging van The Question of Funding – een Palestijns kunstenaarscollectief dat ontstond in een cultureel centrum in Ramallah dat is vernoemd naar de pan-Arabist, anti-zionist en nazi-sympathisant Khalil al-Sakakini. De geschiedenis van dit collectief is vanuit westers perspectief verdacht, maar vandaag staat het toch op Documenta 15, gelukkig met weinig ‘opspraakwekkende’ kunst. Het is een ander collectief uit Yogyakarta dat de vlam in de pan deed slaan.
Excuses
Twee piepkleine details van een omvangrijk werk van Taring Padi werden aangemerkt als antisemitisme. In People’s Justice (2002) gaat het ten eerste om een afbeelding van een Israëlische soldaat met een varkenskop onder een helm van de Mossad, terwijl een sjaal met een Davidster om zijn nek gebonden is. De tweede afbeelding gaat om een figuur met sigaar en duivelstanden in zijn mond, naast zijn gezicht zijn twee uitgestreken pijpenkrullen te zien en bovenop zijn hoofd prijkt een herkenbaar Joods hoedje met het SS-embleem erop. Zet zo’n werk neer in Duitsland en je hebt problemen. Aanvankelijk werd dit drieluik met zwart zeil afgedekt. Niet veel later werd het helemaal verwijderd. Toch werd People’s Justice met vele satirische figuren en politieke leuzen eerder probleemloos tentoongesteld in Australië en China. Taring Padi heeft excuses aangeboden in het Duitse parlement, op sociale media en in het dagblad Die Zeit.
Toch struikelde Duitsland toenemend over People’s Justice. Bondskanselier Olaf Scholz zal voor het eerst in dertig jaar Documenta niet bezoeken en de Duitse Minister van Cultuur Claudia Roth verkondigde: “De artistieke vrijheid vindt hier zijn grenzen.” President Frank Walter-Steinmeier leverde kritiek op het feit dat geen Israëlische kunstenaar uitgenodigd is. Documenta 15 directeur Sabine Schormann heeft haar ontslag ingediend. De Duitse kunstenares Hito Steyler trok haar kunst terug. De schrijfster Eva Menasse concludeerde in Der Spiegel: “Het debat in Duitsland is oververhit.”
Aansluitend bij de opmerking van Menasse vroeg Nynke Verschuren, NRC-correspondent in Kassel, zich af. “Is er, zoals sommige critici en Documenta-bezoekers vrezen, inderdaad sprake van censuur, van een oververhitte Duitse beeldenstorm ten koste van artistieke vrijheid?” Als relativerende reactie in Nederland schreven Liesbeth Blik en Geertjan Vucht: “Zo blijft de Documenta toch ook datgene waarvoor Bode het ooit oprichtte: een plek waar geschiedenissen en perspectieven botsen.” En Sandra Smallenburg concludeerde: “Gedurende honderd dagen bieden ze (ruangrupa) met deze inclusieve, anti-elitaire, genereuze Documenta echt een alternatief voor het westerse, restrictieve, kapitalistische kunstsysteem.”
Parasol
In Bells tent als ambassade voor de Aboriginals op de Friedrichsplatz kijken en luisteren groepjes aandachtig naar films en debatten over landjepik in Australië en over de grondrechten van de Aboriginals. Eerder in Eindhoven vertelde Bell mij na afloop van de opening van Dwarsverbinding dat zijn allereerste ambassade niet een tent was, maar een parasol. Zijn fonkelende ogen brachten me van streek. Speelt hij? Bij binnenkomst in het Fredericianum merkte ik tot mijn verrassing een vrolijk schilderij op van een gele parasol met de woorden Aboriginal Embassy.
Bell, als brompot uit Global South, heeft behalve een sterke gemeenschapszin, ook een zin voor humor. In de opstelling van participatiekunst vang ik in Kassel zijn boek uit de schilderij How to Lanch a Book (2022) en voel me er senang bij.
Over zijn interpretatie van het urinoir van Marcel Duchamp – Fountain uit 1917 – vertelde Bell: “Deze pisbak met ballonnen toont de westerse kunst: opgeblazen, overdreven, en glimmend, waarbij het varkentje staat voor het kapitalistische zwijn dat de kunstmarkt bestiert.” Western Art (2020-2022) staat speels opgesteld bij de toiletten. Later, in een workshopruimte op de derde verdieping van de Hafenstrasse 76, vulde ik met bordkrijt de woorden “niemand hat recht” aan met “alleen voorrecht”. Door die bescheiden bijdrage raakte ik in een goed humeur.
Leugens
Het enige schilderij van Bell in Kassel dat overeenstemt met een schilderij in Eindhoven draagt de gemeenschappelijke woorden WHITE LIES MATTER. In Kassel hangt het verticale schilderij met witte, lichtgele, zand- en crèmekleurige blokken en lijnen in het trappenhuis. In Eindhoven hangt een verticale versie met twee grote cirkels in crèmekleurige, lila en roze stippels bij de ingang van Bells tentoonstellingszaal. De aanklacht is in beide gevallen veel harder wanneer je oog in oog staat met de werken. Het ziet eruit als witgewassen schilderijen.
De schilderijen van Bell spelen op elkaar in en de woorden zijn vaak uitwisselbaar.
Bell ervaart West-Europa als stiller dan Australië, met een andere ‘punchline’, vertelde hij in Eindhoven. Misschien is dat de sfeer in ons post-corona-tijdperk? Tijdens de paneldiscussie werd hij voor een keus gesteld: “Meer hoop en minder actie of minder hoop en meer actie?” Bell koos snel: meer actie. Maar dezelfde vraag werd anders doorgezet: “Als we minder moeten hopen, waar moeten we op hopen?” Lachend: “Ik ben te bezig dingen te doen.” Later vulde hij ook aan: “Verandering komt niet zomaar. We kunnen wachten, we zijn Aboriginals, we weten hoe we moeten wachten.”
‘Dwarsverbinding: Richard Bell’, tot en met 4 december 2022 in het Van Abbemuseum, Eindhoven.
Documenta 15, tot en met 25 september 2022 in Kassel, Duitsland.
© Brabant Cultureel 2022