column door Arnold Verplancke (tekst & foto’s)
Een ernstige, bezorgde moeder. Een bleek zoontje dat moedeloos voor zich uit staart. Donkere schaduwen dreigend achter hen. En zie: hun enige hoop om aan deze ellende te ontsnappen staat er gelukkig bij: ’Ik stem Mussert’.
Natuurlijk haal je nu in Museum Bevrijdende Vleugels in Best je schouders op en loop je verder. Wij weten hoe het afloopt met Mussert en zijn NSB na 1945. Maar wat kan een affiche knap appelleren aan menslievende gevoelens. Natuurlijk wil je dat zoontje helpen, en die moeder niet minder.
Het museum in Best richt zich voornamelijk op de operatie Market Garden van de geallieerde troepen, met als doel om in september 1944 de bruggen over de Maas, Waal en Rijn in handen te krijgen. Daarbij werd Eindhoven en een groot deel van Noord-Brabant bevrijd. Maar gelukkig besteedt het museum ook aandacht aan andere aspecten van de Tweede Wereldoorlog. Zoals de grote rol van het Sovjet-Russische leger bij de bevrijding van Europa. En zelfs terloops aan de oorlog in voormalig Nederlands Indië.
Sovjetlegers
Als ik langs de Russische opstelling loop, moet ik denken aan meneer Hamidi, een oudere Afghaanse vluchteling aan wie ik een tijdje Nederlandse les heb gegeven. Toen 5 mei naderde en we spraken over de bevrijding van Nederland, keek hij me stomverbaasd aan. Amerikanen? Engelsen en Canadezen? Europa was toch van de nazi’s bevrijd door de Russen, door het Sovjetleger?
De overwinnaars schrijven de geschiedenis. Toen meneer Hamidi nog in Afghanistan woonde, hadden de Russen en hun lokale handlangers het daar voor het zeggen. Ze jokten niet eens zo erg als je bedenkt dat de Sovjetlegers Europa tot ver in Duitsland hebben bevrijd van de nazi’s. Met meer dan tien miljoen slachtoffers onder hun eigen militairen.
Het meest werd ik in het museum niet getroffen door de militaire hardware van de Tweede Wereldoorlog, zelfs niet door de imposante Duitse V1-raketten die naar Engeland werden geschoten en die ik hier voor het eerst zag, maar door de propaganda. Die simplificerende aanplakbiljetten, hoe knap zijn die gemaakt! Dat ze mensen zo in hun hart kunnen raken, dat het verstand er even door stilstaat.
Ons Indië
Wat te denken van ‘Indië moet vrij!’. Ja, natuurlijk moet ook Indië vrij, zou je denken. Waarom precies dat deel van ons koninkrijk niet? Mijn kleindochter die meeliep in het museum, begreep het affiche niet. Wij, die op de lagere school, nog alle eilanden moesten opdreunen (.. . Java, Bali, Lombok, Sumbawa, Sumba, Flores, Timor…) herkennen de Indonesische archipel en de oude Japanse vlag waarin de rijzende zon is vervangen door twee gele ogen van een octopus die met zijn gele tentakels ‘ons Indië’ in zijn greep heeft. Onder ‘Indië moet vrij!’, staat: ‘Werkt en vecht ervoor’. En dat wilden veel vaderlandslievende Nederlandse jongens na de oorlog. Ook nog even Indië bevrijden. Zoals mijn vader die als OVV’er ( Oorlogsvrijwilliger) bij de mariniers ging. Maar daar aangekomen niet meer tegen de Jappen vocht, maar tegen de ‘ploppers’, zoals de Nederlandse militairen de Indonesische vrijheidsstrijders noemden.
Complexer
Geloof geen enkel affiche, luidt mijn advies. De waarheid en werkelijkheid zijn veel complexer dan een aansprekend beeld en een simpele slagzin kunnen vangen. ‘Blijft in huis’ lijkt me een wijs advies als er ’s nachts bommenwerpers overvliegen en wie weet een projectiel kunnen droppen. Het affiche laat zoeklichten zien die het vliegtuig ontdekken dat net een bom heeft afgeworpen. De tekst daar boven luidt echter: ‘Engelsche vliegers kennen geen genade voor vreedzame burgers’. Alsof Duitse piloten geen bombardementen op steden hebben uitgevoerd en alsof Britse vliegtuigen bewust Nederlandse bevolkingscentra tot doel hadden.
‘Bolsjewisme is moord’ laat een verschrikte vrouw zien van wie dochter en man dood in een plas bloed liggen, het meisje nog met de knieën uit elkaar, hij met de polsen geboeid. Naast hem ligt ten overvloede nog een gebroken kruisbeeld. Met bolsjewisme bedoelt de kunstenaar niet precies een politieke revolutionaire stroming, maar eigenlijk alles wat met het Sovjet-communisme te maken heeft. Vervang het woord bolsjewisme door nazisme, of kapitalisme, of fundamentalisme of Taliban en u ziet hoe multifunctioneel het beeld blijft. Geloof dus nooit de formule X = Y. Zo zit de wereld niet in elkaar.
Twee duidelijk Duitse soldaten, gelaarsd en gehelmd, schieten zo te zien een stel ongewapende burgers dood. Daar kun je alleen maar tegen zijn, toch? ‘Zij brachten hun offer’ staat er boven. Dat is even schrikken, moet ik hen volgen? ‘Offert gij voor hen’ luidt de tekst er onder. Oh, gelukkig ze willen alleen maar geld van mij. Met dit affiche vroegen organisaties als het Nationaal Steunfond (NSF) en het Nederlands Volksherstel (NVH) financiële steun om de onderduikers te helpen. Goed bedoeld, maar opnieuw appellerend aan angst en gemoed.
Vaderland
De verleiding is groot om met voorbeelden te blijven strooien. Zoals ‘Dag van den Nederlandschen Arbeidsdienst’: een blanke man die kennelijk een arbeider moet voorstellen, maar gehuld in militair uniform, salueert met zijn schop alsof het een geweer is. De Nederlandse vlag wappert fier, zoals dat hoort. Bovenin een gebouw zijn de woorden ‘Ick dien’ te lezen. Dus als je het vaderland wilt dienen en toch liever niet als kanonnenvoer naar het front gaat, doe je er goed aan in de Arbeidsdienst te gaan. Hoor je er ook helemaal bij, maar zonder gevaar te lopen.
Het zou niet moeilijk zijn eigentijdse affiches en politieke aanplakbiljetten of partijspotjes in dit rijtje op te nemen. Ik wil echter niet de schijn wekken de wijsheid in pacht te hebben. Wel zeg ik: leer van het verleden. Simpele beelden en ronkende teksten zetten u op het verkeerde been. Het hart en de onderbuik zijn niet de beste raadgevers. Wantrouw mensen en partijen die zo gemakkelijk schermen met woorden als vrijheid en democratie.
George Orwell leerde al in zijn roman 1984 hoe simpel het Ministerie van Oorlog via zijn ‘newspeak’ is om te dopen in ‘Ministerie van Vrede’. Of om met zijn voorganger te spreken: What’s in a name?’
© Brabant Cultureel 2022