Wonderlijk werk van Salvador Dalí verrast in Krona Uden

Soms doemen ze op als schimmen uit een ver verleden. Dan weer als onscherpe beelden, alsof je tegen de zon in kijkt of luchtspiegelingen ziet van duizenden jaren terug. Het Udense Museum Krona laat wonderlijk werk zien van Salvador Dalí (1904-1989), de wereldberoemde surrealistische schilder. Maar liefst 105 Bijbelse taferelen die voor het eerst in Nederland zijn.

door Arnold Verplancke

Al in de hal van Krona krijg je een voorproefje van Dalí: zijn figuren uit De wijzen uit het Oosten bewegen onafhankelijk van elkaar over de grote muur, met paarden en een kameel op zoek naar het Kerstkindje. Het is een video-animatie van Wim Trompert. Zelfs de van Dalí bekende olifant met slurf en lange poten sjokt er achteraan, op muziek van Erik Satie.

De grote benedenzaal is helemaal gewijd aan het werk van Dalí en vooral aan de hele serie proefdrukken die hij maakte van Bijbelse voorstellingen. Aanleiding was de opdracht om een Bijbeluitgave te illustreren die in 1967 in Milaan verschijnt. Dalí werkt eraan tussen 1963 en 1965. Hij aquarelleert, tekent en maakt grafiek. Alle 105 kleurrijke proefdrukken controleert en signeert hij zelf. Soms zijn die heel figuratief en herkenbaar voor degenen die de bijbel een beetje kennen, soms meer geabstraheerd. Alle afbeeldingen zijn genummerd. Neem het kleine handzame boekje mee bij de balie ligt om de namen van de werken en een korte toelichting terug te vinden.

Schepping

De afbeeldingen volgen in grote lijnen de verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament. De schepping door God met als hoogtepunt (5) De schepping van de mens. In een grote klomp aarde wordt het behaarde gezicht van Adam zichtbaar en al heel prominent zijn voet. Een hand wijst naar de schepper ergens boven. Links zijn nog kleine figuren te vinden: een knielende mens voor een engel lijkt het wel, en een neerstortende figuur, mogelijk Lucifer na zijn opstand tegen God. Let dus vooral op dergelijke details. Het doet even denken aan de koran, waarin Lucifer/Iblies zich verheven voelt boven de mens en niet voor hem wenst te buigen Geen idee of Dalí dat verhaal kende.

Iets verderop volgt (9) De zondeval van de mens. De schimmen van Adam en Eva staan bij de verboden boom waarin een gele slang met erg vrouwelijke trekken kronkelt. Zij reikt Eva de verboden vrucht. De donderwolk in de lucht kondigt het noodlot aan dat over hen en de mensheid zal komen.

Heel herkenbaar en nauwelijks uitleg vraagt (12) De toren van Babel, waarmee de hoogmoedige mens op gelijke hoogte met God wil komen.

Prachtig scherp getekend is (14) De vrouw van Lot verandert in een zoutpilaar met de versteende vrouw die toch heeft omgekeken. Rechts de vlerk van een doodsvogel en het vuur dat voor straf uit de hemel komt. Rechtsonder nog de inwoners van Sodom en Gomorra die zich te buiten gaan in een orgie.

Nebukadnezar

Minder bekend zal misschien (27) de figuur van Nebukadnezar, koning van Babylon zijn. Hij belegert Jeruzalem, plundert de tempel en voert een deel van het joodse volk in ballingschap.

Dat Dalí de katholieke versie van de bijbel gebruikt, blijkt wel uit (33) Judith onthoofdt Holofernes. Dat is een zogenaamd deuterocanoniek verhaal dat ontbreekt in de hebreeuwse Tenach en in de protestantse versie van de bijbel. Maar het is een favoriet thema in de beeldende kunst. Holofernes, veldheer van Nebukadnezar belegert een Noord-Israëlitische stad. De mooie joodse weduwe Judith gaat naar zijn legerkamp, verleidt hem en onthoofdt hem in zijn slaap. Kunstenaars als Gustav Klimt hebben er wereldberoemde afbeeldingen van gemaakt. Deze van Dalí laat ook niets aan duidelijkheid te wensen over. Een paar jaar geleden maakte de Nationale Opera in Amsterdam nog een heel sterke scenische versie van Vivaldi’s Juditha Triumphans.

Het is verleidelijk, maar onmogelijk om hier de hele bijbel door te lopen aan de hand van Dalí, met alle verhalen van twintig en dertig eeuwen geleden. Het Nieuwe Testament begint bij hem met (63) De Annunciatie of Verkondiging aan Maria. Het meisje Maria voelt zich overvallen door de engel Gabriël die haar de boodschap over een aanstaande zwangerschap brengt. Rechts de heilige geest in de vorm van een duif. Een bijbel valt uit haar hand, misschien opengeslagen bij het boek Jesaja waarin het gaat overeen een jonge vrouw die zwanger zal zijn.

In de serie hangt natuurlijk ook (65) De wijzen uit het Oosten die de bezoekers al in de eerste hal hebben gezien in de animatiefilm. Een zeer herkenbaar beeld schetst Dalí in (78) Jezus loopt over het water: een zelfverzekerde man stapt over het water, gezichten van zijn verbijsterde leerlingen doemen rond hem heen op, met nog even de contouren van een vissersschip.

Zo tegen het einde van de Bijbelserie volgt (100) Emmaus. Jezus zit onherkenbaar aan het hoofd van de tafel. De Emmaüsgangers herkennen hun heer pas als hij het brood breekt. Een gele wolk omhult zijn hoofd. Links in de deuropening komt een dienstmaagd met een schaal. Er zitten naast Jezus zo te zien drie en niet de meestal genoemde twee gasten aan tafel.

Het tafereel (102) Pinksteren behoeft nauwelijks toelichting. De geest van God daalt in de vorm van vurige tongen neer op de achtergebleven leerlingen. Als je goed kijkt, zie je dat Dalí ze genummerd heeft tot twaalf: er is immers een plaatsvervanger voor Judas gekozen.

Wie de tijd neemt om deze tentoonstelling in alle rust en met de toelichting in de hand te bekijken, treedt binnen in de wonderlijke verbeeldingswereld van Dalí en in al die overgeleverde oude verhalen die nog steeds leven in onze Westerse cultuur.

Mozes

In de benedengang die loopt naar de grote serie Bijbelillustraties hangen nog tien werken van Dalí, getiteld Moïse et le Monothéisme. Daarin heeft Dalí zich laten inspireren door de theorie van Sigmund Freud (die hij overigens zelf heeft bewonderd en bezocht) dat Mozes geen jood was, maar een Egyptenaar die het monotheïsme van farao Achnaton wilde bewaren.

Het Museum Krona heeft in de Abdijvleugel een aantal computergames geplaatst. Theoloog Frank Bosman slaat in een filmpje een brug van Dalí naar de eigentijdse wereld van de games. Die zijn geënt op actuele maatschappelijke thema’s en ook op religieuze onderwerpen. Ongetwijfeld is het een prachtig initiatief om ook een jongere generatie te boeien. Maar als ik er als zeventigplusser binnenstap, mis ik de toelichting, zelfs om ze te starten. Gebruik van de muis op het tafeltje, of de enterknop op het toetsenbord brengen niets in beweging. Nou dan gaat opa maar weer verder.

In een kleine tussengang zijn ook een paar NFT’s te vinden: beelden van hemelse tuinen die zijn voorzien van een certificaat van echtheid op de blockchain.

‘Dalí. Bijbel, Surrealisme, Games’, tot en met 23 oktober 2022 in Museum Krona in Uden.

www.museumkrona.nl

© Brabant Cultureel 2022