Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch heeft de presentatie van de geschiedenis van Noord-Brabant vernieuwd en opgefrist. De grootste museumzaal, de Wim van der Leegtezaal, is nu gevuld met Brabants verleden van 14.000 jaar voor Christus tot nu. Van een kale grasvlakte met ijs, groeide Noord-Brabant uit tot een van de welvarendste provincies van Nederland. Daarnaast was het door de eeuwen heen een strijdtoneel.
door Mieske van Eck
Heel de wereld kijkt gespannen naar de oorlog in Oekraïne. Het land lijkt een bloedige buffer geworden tussen twee machtsblokken: Rusland en West-Europa. Ook Noord-Brabant had ooit de pech door de eeuwen heen het strijdtoneel te zijn van vorsten, hertogen en krijgsheren. In de vernieuwde presentatie over ‘Het verhaal van Brabant’ in Het Noordbrabants Museum is oorlog een terugkerend thema.
Vechtersbazen
Dat heeft veel te maken met de welvaart, de ligging en de bloeiende steden in dit deel van de Lage Landen. Er viel wat te halen voor vechtersbazen. Neem hertog Hendrik I van Brabant (1165-1235), die zijn macht vergroot ten koste van plaatselijke edelen en rivalen, de graaf van Holland en de hertog van Gelre. Hij liet ook woeste gronden ontginnen en steden stichten, maar de knokpartijen zullen geen goed nieuws zijn geweest voor boeren en burgers.
Boven > Bezoekers bekijken het schilderij de Lakenmarkt van ’s-Hertogenbosch. Links van de bezoekers is de Tapisserie te zien, een wandtapijt met de voorstelling van een hofscène met een vorst op de troon omringd door hovelingen (circa 1500-1525). Bruikleen > Rijksmuseum Amsterdam. Foto > Jan-Kees Steenman
Onder > Het schilderij De Lakenmarkt met op de voorgrond Sint-Franciscus, patroonheilige van het gewandsnijders- en droogscheerdersgilde, die stoffen uitdeelt aan de armen. Links de waterput en de schandpaal. De onbekende schilder vereeuwigde de oude Bossche Markt omstreeks 1530. Collectie > Het Noordbrabants Museum.
De strijd om Brabant woedt het hevigst tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Het hertogdom dat zo’n anderhalve eeuw eerder dan het noorden van de Lage Landen zijn gouden eeuw beleefde, wordt dan het toneel van godsdiensttwisten, beeldenstorm en strijd tussen Spanje en Oranje. Een grensgebied waarin voortdurend plunderende legers door de akkers trappelen, steden belegerd worden en gebieden onder water gezet als verdedigingslinie tegen de vijand van dat moment. In Steenbergen bijvoorbeeld wisselden Spaanse en Staatse troepen elkaar liefst negen keer af. Voorbij zijn de gouden jaren.
Uiteindelijk raakte het oude hertogdom Brabant verscheurd in een Hollands en Spaans deel. Hoe dat geweest moet zijn voor de Brabantse boeren, werklieden en armen kunnen we ons nu alleen voorstellen aan de hand van wat schilderijen en schaarse resten van wapens. Tastbare bewijzen van oorlog, ziekten en het leven in armoede zijn er weinig.
Sprookje
De audiotour met de stem van zangeres en actrice Maaike Widdershoven gidst de museumbezoekers opgewekt en met zevenmijlslaarzen langs hoogtepunten en dieptepunten. Zo lijkt de bewogen geschiedenis vaak meer een spannend sprookje. Er valt dan ook vooral veel moois te zien, want ondanks oorlog en strijd zijn er nogal wat stille, maar welsprekende getuigen van het verleden bewaard gebleven, zoals schitterende wandtapijten en veel schilderijen. Rijkdom wordt nu eenmaal meer gekoesterd dan armoede. We kunnen ons vergapen aan wat over is van de pracht en praal waarmee hertogen, edelen en stadsbestuurders ontzag wilden afdwingen bij het volk en aan de heiligenbeelden en het zilver waarmee de kerk hetzelfde probeerde te doen. Een-nul voor de hoogtepunten.
Wie meer wil weten over de zwarte kant van het verleden kan te rade gaan bij schilderijen als het Schermersoproer van Jan van Diepenbeeck. Weliswaar op onbeholpen wijze, maar ook pijnlijk nauwkeurig toont hij de bloedige strijd tussen protestanten en katholieken op de Bossche Markt.
Boven > Jan van Diepenbeeck, Het Schermersoproer in Den Bosch. Collectie > Het Noordbrabants Museum. Foto > Peter Cox
Onder > Cornelis Saftleven, Satire op de uittocht van de geestelijkheid uit ’s-Hertogenbosch in 1629. Collectie > Het Noordbrabants Museum. Foto > Peter Cox
De belegering en verovering van Den Bosch in 1629 door Frederik Hendrik markeert de splitsing van het hertogdom. Het zuidelijke deel van Brabant blijft van de Spaanse koning Philips II en wat later Noord-Brabant wordt, wordt een soort wingewest van het protestantse Holland. Een schilderij van Cornelis Saftleven drijft de spot met de priesters, monniken en prelaten. Afgebeeld als (fantasie)dieren moeten die na het beleg en de overgave aan Frederik Hendrik de stad in optocht verlaten, met hun heiligenbeelden, kruizen en kerkbanieren. Voorop gaat een varken dat een kruiwagen duwt met daarop bisschop Ophovius afgebeeld als olifant.
Toevlucht
Als Generaliteitsland onder gezag van de Staten-Generaal in Den Haag heeft Staats-Brabant geen eigen bestuur en is het ook niet vertegenwoordigd in de Staten-Generaal. De protestanten pikken de kerken in en het katholieke geloof mag niet openlijk beleden worden. Vele katholieken nemen hun toevlucht tot schuilkerken. Maar zelfs daar schittert na verloop van tijd het kerkzilver en pronken heiligenbeelden.
Boven > Maaltijd van de heren van Liere te Antwerpen. De Brabantse gouden eeuw begon omstreeks 1450. Althans, voor de bevoorrechte klasse. Een onbekende schilder vereeuwigde drie Heren van Liere. De familie leverde tussen 1500 en 1529 regelmatig stadsbestuurders in Antwerpen. Met veertien andere heren doen zij zich te goed aan een rijk gedekte tafel. Drie dienaren voorzien hen van het nodige. Bruikleen > Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Foto > Peter Cox
Onder > De weegschaal van het ware geloof laat zien dat een protestantse bijbel zwaarder weegt dan een ketel vol kerkschatten van de katholieken. Anonieme schilder. Bruikleen > Voormalige Evangelisch-Lutherse Gemeente ’s-Hertogenbosch. Foto > Peter Cox
De patriottenbeweging streed in de achttiende eeuw voor vrijheid en tegen machtsmisbruik van adel en regenten en kreeg niet voor niets in deze provincie veel steun. Dit mondt in heel de Republiek der Verenigde Nederlanden uit in een burgeroorlog om vrijheid, gelijkheid en broederschap.
Het achtergestelde Staats-Brabant werd opnieuw strijdtoneel toen de Franse legers in 1793 de Republiek kwamen ‘bevrijden’ van stadhouder Willem V. Breda en Klundert werden in 1793 belegerd en ingenomen. Alleen Willemstad hield stand. De Fransen trokken zich even terug om in 1794 en 1795 op verzoek van Nederlandse patriotten door Brabant te stampen en over de bevroren rivieren te marcheren. Zij riepen de Bataafse Republiek uit. Voortaan moesten protestanten, katholieken en joden gelijk worden behandel., De Noord-Brabantse katholieken kruipen dan eindelijke onder het juk van de protestanten vandaan en beginnen hun opmars naar het rijke Roomse leven. Katholieken telden weer mee in Nederland.
1940-1945
Onder koning Willem I is het oude hertogdom Brabant weer even herenigd, maar in 1830 eisen de Belgen hun vrijheid op en is het weer oorlog. In 1839 nemen de twee Brabanden afscheid van elkaar. En nog was de strijd om de provincie niet gestreden. In 1940 en 1944 werd Noord-Brabant opnieuw toneel van verwoestende gevechten tussen de Duitse bezetter en geallieerde bevrijders. Het museum heeft aan deze periode een nieuwe vitrine gewijd.
De tentoonstelling is mooi ingericht met goed belichte vitrines, wanden en doorkijkjes naar andere tijden. De toegankelijke begeleidende teksten en de audiotour gidsen bezoekers vlot langs kunst, cultuur en gebruiksvoorwerpen, van onooglijke stukken vuursteen, oude potten en botten, grafvondsten, roestig wapentuig, sieraden, huisraad, beelden en schilderijen tot succesvolle Brabantse bedrijven uit de negentiende, twintigste en eenentwintigste eeuw.
Boven > Maar enkele maanden te zien is de gravure ‘De verzoeking van de Heilige Antonius’ van de gebroeders Johannes en Lucas van Doetecum uit 1561. Het werk is te kwetsbaar om langer bloot te stellen aan het licht. De heilige weerstaat wereldse genoegens en het kwaad. Onderaan staat: ‘Hieronimus Bos invenit’. De graveurs zijn zeker geïnspireerd door Jeroen Bosch, maar er is geen bewijs dat deze zelf het ontwerp heeft gemaakt. Collectie > Het Noordbrabants Museum. Foto > Peter Cox
Onder > Gevelbord van schilder Nicolaas Frederik Knip (schilder) en koperslager J.P. Dodemont met voorstelling van de vrijheidsmaagd met hoed, speer en fasces (roedebundel met bijl). Dit bord bedekte in de Bataafse tijd (1798 tot 1801) het stadswapen van Den Bosch in het fronton van het stadhuis, in plaats van het weggekapte stadswapen. De vrijheidsmaagd en de bijbehorende symbolen verzinnebeelden de vrijheid die de overheid bij de uitoefening van haar macht dient te inspireren. Collectie > Het Noordbrabants Museum
Een compleet beeld van de Brabantse geschiedenis biedt deze tijdreis niet, wel een smakelijke eerste kennismaking. Dat komt natuurlijk ook doordat er niet van alle gebeurtenissen beelden of voorwerpen beschikbaar zijn. De geschiedenis is nu wel meer gepresenteerd als een lopend verhaal dan eerder in de vorige opstelling het geval was. Dat komt door het opnemen van de prehistorie en de Romeinse tijd en de nieuwe vitrine over de Tweede Wereldoorlog. Vooral de Romeinse tijd is aansprekend met maquettes van onder meer een villa en een legerplaats en met grafvondsten die een beeld geven van de luxe die de Romeinen in deze streken brachten.
Het museum biedt twee luistertours, een voor volwassenen en een andere voor kinderen, en er is een ‘tijdreisspeurtocht’ voor speelse en interactieve kennismaking met het verhaal van Brabant. Wie vanuit de luie stoel een voorproefje van ‘Het verhaal van Brabant’ wil, kan digitaal op reis met theatermaker en kunstliefhebber Lucas De Man. Samen met museumdirecteur Charles de Mooij laat hij hoogtepunten zien van Romeinen tot nu.
© Brabant Cultureel 2022