SMART is de nieuwe voorstelling onder de vlag van Matzer en het is er een met een niet mis te verstane boodschap: blijft van je smartphone af als je achter het stuur van je auto zit. In een dramatische monoloog verhaalt acteur Gürkan Küçüksentürk over het fatale gevolg van een moment van onoplettendheid.
door Emmanuel Naaijkens
Acteur Gürkan Küçüksentürk heeft net de eerste zinnen van zijn monoloog in het sympathieke theater de Groene Engel in Oss afgestoken als plots een mobiele telefoon van een van de toeschouwers bromt. En zoals dat dan gaat, het duurt even voor de eigenaar erin slaagt het apparaat tot zwijgen te brengen. Het incident is puur toevallig, maar het illustreert perfect het thema van SMART van Matzer theaterproducties. Een titel met een dubbele bodem: het Engelse woord smart met de betekenis ‘slim’ en het Nederlandse woord smart in de zin van ‘lijden’.
De voorstelling gaat erover dat de smartphone het dagelijks leven van veel mensen beheerst. De godganse dag door, en ook ’s avonds in bed, koekeloeren we op het scherm van het mobieltje voor de laatste nieuwtjes op sociale media en sturen en ontvangen we berichten van vrienden, familie, kennissen, collega’s of wie dan ook. We staan permanent digitaal in verbinding met de ander. We – nou ja, velen van ons – kunnen niet meer zonder deze uitvinding. Of zoals regisseur Madeleine Matzer het in het nagesprek formuleerde: “Vroeger voelde je je niet op je gemak als je geen pakje sigaretten bij je had, nu voelen we ons onthand als we de smartphone zijn vergeten.”
Moordwapen
Maar er schuilt een groot gevaar in die verslaving om aan de lopende band te communiceren met de buitenwereld. Want één moment van onachtzaamheid, slechts een fractie van een seconde, kan fatale gevolgen hebben. Bijvoorbeeld wanneer je achter het stuur van je auto zit en je laat afleiden door binnenkomende WhatsApp-berichten, waardoor een fietser uit je blikveld blijft. Dan wordt de smartphone een moordwapen, zegt Küçüksentürk, en veranderen het leven van nabestaanden en dader in een nachtmerrie.
SMART is gebaseerd op een waar gebeurd drama. In 2016 is de eenentwintigjarige Yannick op haar fiets op klaarlichte dag door een automobiliste doodgereden. Normaal gesproken zou de chauffeur de jonge vrouw op tijd moeten opmerken, maar juist op dat moment reageerde zij op het plinggeluidje van haar mobiele telefoon dat een inkomend bericht aankondigde.
De ouders van het slachtoffer wilden niet in hun eindeloze verdriet blijven steken en richtten een stichting op om publiek én overheid te waarschuwen voor het verkeerd gebruik van de smartphone. Ze benaderden Madeleine Matzer met de vraag of zij een voorstelling zou kunnen maken over het drama. Daar moest ze even over nadenken, want het zou een voorstelling worden met een expliciete boodschap. Maar Matzer raakte overtuigd van de ernst van de risico’s van ondoordacht gebruik van de smartphone. Risico’s die niet of nauwelijks worden gezien door de samenleving.
Kindermoord
Ernstige gebeurtenissen hebben vaker geleid tot acties om de samenleving wakker te schudden. Denk bijvoorbeeld aan ‘Kappen nou’ tegen zinloos geweld na de dood van Joes Kloppenburg in 1996. Of, meer in de lijn van appen achter het stuur, de actie ‘Stop de kindermoord’ uit de jaren zeventig en tachtig tegen het grote aantal jeugdige verkeersslachtoffers. Een slogan die destijds als zeer schokkend werd ervaren, maar die uiteindelijk wel invloed had op het beleid van de overheid.
Madeleine Matzer vroeg aan Peter De Graef om een tekst te schrijven, een bekende Vlaamse auteur, acteur en regisseur waar het Bossche Matzer vaker mee samenwerkt. Hij bedacht een monoloog vanuit het perspectief van de veroorzaker van een dodelijk ongeval. Maar in plaats van voor een vrouw, zoals bij het echte ongeval, koos hij voor een man als dader. Het zou interessant zijn om te weten waarom de auteur van gender is gewisseld en hoe de monoloog eruit zou hebben gezien als de verteller een vrouw was geweest.
In de versie van De Graef is de dader een doorsnee man met een gezin, een goede baan en zonder echte zorgen in het leven. Van beroep consultant, ‘een beroepsleugenaar’ zoals hij zelf zegt in zijn monoloog. De eerste zinnen zijn al meteen raak. “Als je met je verjaardag een cadeau krijgt, een sjaal of aansteker, dan denk je niet meteen, daar kan ik iemand mee dood maken, wurgen of z’n huis in brand steken terwijl die ligt te slapen. Daar denk je toch niet aan. dat komt niet eens in je op.” De opmerking even later in de monoloog, dat je met een smartphone ook iemand kunt ombrengen – de dader vindt zichzelf een moordenaar – klinkt dan meteen minder grotesk.
Overtuigend
Met Gürkan Küçüksentürk heeft Matzer een acteur die overtuigend de dader neerzet, in al zijn menselijkheid en met al zijn tekortkomingen. Zoals vaker in dit soort situaties zoekt de dader naar uitvluchten en leugens die moeten verklaren, waarom het op dat ene moment zo gruwelijk fout ging. Hij moet voortdurend tegen zichzelf vechten, omdat hij de verantwoordelijk van zich af wil schuiven. Hij houdt zelfs een betoog dat de objectieve werkelijkheid helemaal niet bestaat. Om daar haastig aan toe te voegen “ik doe niet aan samenzweringstheorieën”.
Hoewel je als toeschouwer de dramatische afloop al weet, slaagt Küçüksentürk er knap in de spanning op te bouwen zodat je als toeschouwer op het puntje van je stoel zit. Het gevoel van totale ontreddering dat hij oproept is universeel. Of hij met zijn aangrijpende relaas het publiek doeltreffend een spiegel voorhoudt, zal iedere toeschouwer voor zichzelf moeten bepalen. Na afloop van elke voorstelling is er een nabespreking met het publiek. In de Groene Engel hield ongeveer de helft van de toeschouwers het toen voor gezien.
De artistieke prestatie heeft in ieder geval niet geleden onder het oogmerk om een voorstelling te maken met een nadrukkelijke boodschap. Het is geen staaltje opvoedtoneel. Mooi is ook het toneelbeeld, dat bestaat uit een groot rad zoals je die ook in speeltuinen aantreft en dat is voorzien van een doorzichtige achterwand die wordt gebruikt voor projecties zoals in een schimmenspel.
Matzer werkt bij deze uitvoering samen met een groot aantal maatschappelijke organisaties en bedrijven om een zo breed mogelijk publiek te bereiken. SMART zal op aanvraag ook buiten de theaters worden opgevoerd, bijvoorbeeld voor werknemers die veel met de auto op de weg zitten.
SMART, voorstelling door Matzer. Spel: Gürkan Küçüksentürk. Regie: Madeleine Matzer. Tekst: Peter De Graef. Compositie: Helge Slikker. Dramaturgie: Cecile Brommer. Decor: Sanne Danz. Kostuum: Ilse Vermeulen. Licht: Tim van ’t Hof. Techniek: Casper Vriens. Regieassistentie: Sybe Gratama. Productie: Lisa van der Lecq. Gezien: theater de Groene Engel in Oss, 16 maart 2022.
Dodelijke ongevallen
Het is niet precies bekend hoeveel (dodelijke) ongevallen er plaatsvinden doordat automobilisten achter het stuur zitten te appen. SWOV, het wetenschappelijk institituut voor verkeersveiligheid, schrijft in een factsheet uit 2020 dat de politie niet systematisch bijhoudt of een ongeval veroorzaakt is omdat de chauffeur werd afgeleid door bijvoorbeeld WhatsApp berichten. Eerdere schattingen gingen uit van tientallen dodelijke verkeersslachtoffers, met een bovengrens van honderd, als gevolg van afleiding.
In 2020 vielen er 610 verkeersdoden in Nederland, 51 doden minder dan in 2019. Het betreft hier alle verkeer, niet alleen auto’s. Bijna twintigduizend verkeersdeelnemers raakten ernstig gewond. Factsheet SWOV
© Brabant Cultureel 2022