Niet – zoals oorspronkelijk bedacht – Marieke Lucas Rijneveld, maar Zaïre Krieger mocht de vertaling maken van het gedicht dat Amanda Gorman voordroeg bij de inauguratie van Joe Biden. Dat ging gepaard met veel ophef, waarop Rijneveld nu in een nieuwe bundel een integere reactie geeft.
door Carina van der Walt
Negen maanden na de commotie rond de dertigjarige Marieke Lucas Rijneveld werd de vertaling van The Hill We Climb door de Nederlands-Surinaamse Zaïre Krieger (1995) gepubliceerd. Aanvankelijk was Rijneveld door Uitgeverij Meulenhoff gevraagd dit gedicht van de jonge Amanda Gorman te vertalen. Met de hulp van een redacteur van deze uitgeverij en ‘sensitivityreaders’ werd het uiteindelijk een geloofwaardige Spoken Word tekst van Krieger. Sterker nog. Het werd een bundel die als Nederlandse tekst op 7 september 2021 door de oog van de naald is gekropen. Spoken Word is in de eerste en laatste instantie bedoeld om te worden voorgedragen. Rijneveld reageert in zijn (hij verkiest nu te worden aangesproken als Lucas) nieuwste dichtbundel op dit raciale incident. Komijnsplitsers stond weken lang op nummer een van de top tien beste boeken in NRC Handelsblad.
Blinde vlek
Maaike LeNoble, algemeen directeur van Meulenhoff, erkende in de NRC van 9 juni 2021 dat uitgeverijen in Nederland ‘weinig oog voor Spoken Word’ hebben en dat ze bij hun keuze voor Rijneveld als vertaler ‘een blinde vlek hadden’. Meulenhoff reageerde op druk vanuit zowel de gedrukte als sociale media door aan hun lezerspubliek voorstellen te vragen voor een andere vertaalster. Vereisten? Vrouw, jong, talentvol en Spoken Word artist.
Volgens Herbert Mouwen van Meander had Meulenhoff ook de keus om bij hun eigen besluit te blijven, want de zwarte Afro-Amerikaanse Gorman ging persoonlijk akkoord met Rijneveld als vertaler. Gormans instemming werd genegeerd in plaats van gerespecteerd. Daartegenover twitterde Krieger daags na de bekendmaking van Rijneveld als vertaler: ‘Hoesalty op een level van 1 tot Dode Zee ga ik klinken als ik zeg dat tig vrouwelijke spoken word artiesten van kleur (Babs Gons, Lisette Ma Neza etc.) dit beter hadden kunnen doen?’ Gorman, Rijneveld en Krieger rond één gedicht – deze drie Millennials zorgden voor opspraak. Een aantal activisten maakten zich schuldig aan literair racisme.
Meestal is racisme onderdrukking van zwart door wit, op welk terrein dan ook. In dit geval waren het de zwarte of zwartgezinde lezers die bezwaar aantekenden tegen een witte vertaler. In mijn moedertaal, in het land de apartheid ruim twee decennia geleden werd opgeheven, ontstond een nieuw begrip voor dergelijke incidenten. De woorden ‘omgekeerd racisme’ worden tegenwoordig vaak onterecht gebruikt als klacht van een nog steeds bevoorrechte minderheid. Een beetje kleinzielig.
Luisteren
De beoordeling hoe goed een vertaling is, ligt bij Spoken Word bij de luisteraar, niet bij de lezer. Op papier kan een Spoken Word tekst soms iets aan de magere kant zijn, hoewel dat niet het geval is bij Gorman. Toch zijn luisteren en lezen twee aparte aanbiedingen van poëzie. Vergelijk een fragment uit The Hill We Climb met de Nederlandse vertaling.
(…)
We, the successors of a country and a time
Where a skinny black girl,
Descended from slaves and raised by a single mother,
Can dream of becoming president,
Only to find herself reciting one.
And yes, we are far from polished, far from pristine.
But this doesn’t mean we’re striving to form a union that is perfect.
We are striving to forge our union with purpose,
To compose a country committed
To all cultures, colors, characters,
And conditions of man.
And so we lift our gazes not
To what stands between us,
But what stands before us.
We close the divide,
Because we know to put
Our future first, we must first
Put our differences aside.
We lay down our arms
So that we can reach our arms out to one another.
We seek harm to non, and harmony for all.
(uit: The Hill We climb van Amanda Gorman)
(…)
Wij, lotgenoten in een land en een tijd
Waar een dun Zwart meisje,
Afstammend van tot slaaf gemaakten en opgevoed door een alleenstaande moeder,
Ervan kan dromen president te worden,
Om er uiteindelijk voor één te mogen voordragen.
En ja, we zijn verre van volmaakt, verre van volkomen.
Maar we streven niet naar een verbond van perfectie.
We streven ernaar een verbinding te smeden met intentie,
Het stichten van een staat, stralend
Van alle culturen, kleuren, karakters,
En contouren van de mensheid.
En we heffen onze blikken niet
Naar wat ons verdeelt,
Maar wat ons verrijkt.
We overbruggen de vallei,
Wetende, om de toekomst in te varen,
Moeten onze verschillen opzij.
Onze handen gebald als vuisten
Gaan open om een hand te reiken.
Om met niemand handgemeen te streven, maar in gemeenschap samen te leven.
(uit: De berg die we beklimmen door Zaïre Krieger)
Exact een jaar na de inauguratie van president Joe Biden, waarbij dit gedicht over het voetlicht kwam, verscheen de dichtbundel Komijnsplitsers van Rijneveld. In het gedicht ‘Alles bewoonbaar’ is hierin zijn frustratie over de ophef in de media en de ongegronde beschuldigingen van destijds verwerkt, evenals zijn persoonlijke teleurstelling dat hem deze vertaling uit handen is genomen. De titel en inhoud van dit gedicht is inclusief – even inclusief als het gedicht van Gorman en de vertaling van Krieger. Maar gezien het feit dat Rijneveld van dit gebeuren de dupe was, is het petje af voor zijn inlevingsvermogen en het begrip.
Treffend
De taal is rijkgeschakeerd en verwoordt subtiel de domheid met woorden als ‘het niet-weten’, en ‘het schedelmeten’. Rijneveld laat zijn eigen standvastigheid als dichter zien door de herhalende refrein ‘Nooit het verzet kwijtgeraakt’ aan het begin van drie uit de zes strofes. Zelfopofferend gaf hij in de slotstrofe toe dat hij moest ‘knielen voor een gedicht’. Voor mij is dat de meest treffende regel in ‘Alles bewoonbaar’. Hij gaat nog door met het verwerken van een inclusieve uitspraak van de Zuid-Afrikaans-Indische Mahatma Gandi, namelijk dat je met een gebalde vuist geen hand kunt schudden. Rijneveld is taalvirtuoos par excellence. Lees hier de twee slotstrofes van ‘Alles bewoonbaar’:
Nooit het verzet kwijtgeraakt, en toch inzien wanneer
het niet jouw plek is, wanneer je moet knielen voor een gedicht
omdat een ander het beter bewoonbaar maakt, niet uit onwil,
niet uit verslagenheid, maar omdat je weet dat er zoveel
ongelijkheid, dat er nog steeds mensen achtergesteld,
jij wilt juist verbroedering, je wilt één vuist, en wellicht is je hand
nu nog niet krachtig genoeg, of moet je eerst die van de ander
vastpakken om te verzoenen, moet je daadwerkelijk de hoop voelen
dat je iets doet wat de wereld zal verbeteren, al moet je dit niet
vergeten: kom na het knielen weer overeind en recht samen de rug.
The Hill We Climb, vertaald door Zaïre Krieger bij Meulenhoff werd aangekondigd als een cadeau-editie en kost € 12,99. Komijnsplitsers bij Atlas Contact is niet alleen een poëziebundel, maar wordt ook aangeprezen als psychologische fictie, € 19,99.
© Brabant Cultureel 2022