Vijfhonderd jaar geleden maakte de bekende kunstenaar Albrecht Dürer een reis door de Nederlanden die hem ook door het huidige Noord-Brabant voerde. Een inmiddels voorbije tentoonstelling in Aken en een boek belichten Dürers reis vanuit verschillende invalshoeken.
door Lauran Toorians
Op januari 1519 overleed Maximiliaan I, de Habsburgse keizer van het Heilige Roomse Rijk. Door zijn huwelijk met Maria van Bourgondië in 1477 had hij de Bourgondische gebieden – inclusief een groot deel van de Nederlanden – aan het Habsburgse familiebezit toegevoegd. Hij overleefde zijn zoon Filips de Schone en werd opgevolgd door zijn kleinzoon Karel V. Karel was geboren in Gent en werd door zijn tante Margaretha van Oostenrijk opgevoed in Mechelen. Hij kwam aan het hoofd te staan van een wereldrijk ‘waar de zon nooit onderging’. Maar ook een rijk waarin de kunst en cultuur een enorme bloei beleefde, vooral in Noord-Italië, een aantal Duitse steden en in de zuidelijke Nederlanden.
Jaargeld
In de absolute top van de beeldende kunsten van deze periode vinden we Albrecht Dürer (1471-1528). Wij kennen hem nu vooral als schilder, tekenaar en maker van prenten, maar Dürer was opgeleid als edelsmid en bewoog zich ook in de architectuur en de natuurwetenschappen. Zijn talenten bleven aan het keizerlijke hof niet onopgemerkt en sinds 1512 kreeg hij van Maximiliaan een jaargeld dat hem in staat stelde om vrij te werken. Het overlijden van de keizer was voor Dürer dan ook een belangrijke aanleiding om een lange reis naar de Nederlanden te maken. Daar bevond zich immers de nieuwe vorst bij wie hij in de gratie hoopte te komen en zijn jaargeld moest zien te continueren. Dürer was goed op de hoogte van wat zich op het gebied van kunst en cultuur in de Nederlanden afspeelde en dat vormde zeker een extra reden om deze reis te maken. Hij keek ernaar uit om collega’s te ontmoeten en tegelijk zichzelf en zijn werk te promoten.
De reis vond plaats in 1520-1521 en nam in totaal elf maanden in beslag. Met onderbrekingen bracht hij acht maanden daarvan door in Antwerpen, in die tijd de culturele hoofdstad van Noordwest-Europa. Dürer reisde samen met zijn echtgenote, een dienstmeisje en met flink wat bagage deels over rivieren en deels over land. Onderweg hield hij een dagboek bij dat tevens als kasboek fungeerde en waarin hij (deels in telegramstijl) verslag deed van de plaatsen die hij bezocht en de mensen die hij ontmoette. Het originele dagboek bestaat niet meer, maar er zijn twee vroege afschriften bekend waardoor we de inhoud goed kennen. Althans, de tekst die Dürer schreef. Van de schetsen die hij in dagboek maakte, bleef nauwelijks iets bewaard. Gelukkig bleven wel andere tekeningen en schilderijen bewaard die hij tijdens deze reis maakte.
Boerenpaarden
Ook het huidige Noord-Brabant lag op de reisroute van Dürer. Op de heenreis kwam hij over de Rijn naar Keulen en vandaar over land naar Antwerpen. Vanuit Antwerpen reisde hij dan weer naar Aken om daar op 23 oktober 1520 aanwezig te zijn bij de kroning van Karel V tot koning van het Heilige Roomse Rijk (de keizerskroning volgde in 1530). De terugreis naar Antwerpen ging deels over de Rijn en de Waal langs Nijmegen en Tiel naar Zaltbommel. Daar werd het reisgezelschap door een storm overvallen en ging het noodgedwongen op ongezadelde boerenpaarden naar ’s-Hertogenbosch. ‘Een leuke stad’, noteerde Dürer. met ‘een uitbundig mooie kerk en een sterke vesting’. De volgende dag, 21 november 1520, ging het al vroeg via het ‘erg grote en mooie dorp Oisterwijk’ naar Tilburg waar een maaltijd werd genuttigd. Vervolgens via Baarle, waar werd overnacht, en dan via Hoogstraten weer richting Antwerpen.
Een ander ‘uitstapje’ leidde via Bergen op Zoom naar Middelburg en Zierikzee, waarbij hij in de haven van Arnemuiden met moeite een schipbreuk overleefde. In Bergen maakte hij in een schetsboek enkele tekeningen die bewaard zijn gebleven, portretten van inwoners en een blik op het toen nieuwe en nog onvoltooide (en nu verdwenen) koor van de kerk. Dürer was in Bergen op Zoom op 3 december en het doet wat ironisch aan dat hij noteert dat het in de zomer een vrolijke, levendige stad was. Hij beschreef dat er grote en mooi gebouwde huizen waren en hij deed er inkopen: voor zijn vrouw een ‘Nederlands dundoek voor op het hoofd’ (een kap of muts) en verder drie paar schoenen, een bril en een ivoren knop. Ook op de terugweg uit Zeeland verbleef hij weer enkele dagen in Bergen op Zoom waar hij opnieuw enkele spullen kocht en ook weer portretten tekende.
Aangenomen wordt wel dat Dürer ergens tijdens dit reisje naar Bergen op Zoom, Middelburg en Zierikzee malaria opliep. Die ziekte zou hem later fataal zijn geworden. Of de bron hiervan inderdaad in Zeeland lag, is de vraag, want hoe werd de ziekte dan overgebracht? De kans om begin december te worden gestoken door een mug is niet bijzonder groot. Dat malaria in die tijd ook in Noordwest-Europa voorkwam, staat wel vast.
Spullen
Dat deze reis van Dürer vijfhonderd jaar geleden plaatsvond, is niet onopgemerkt gebleven. Eerder dit jaar was er in Aken een grote tentoonstelling over deze Nederlandse reis en onlangs verscheen een mooi boek waarin de reis vanuit meerdere invalshoeken wordt belicht. Dat boek is geschreven door de kunsthistorici Katrien Lichtert en Alexandra van Dongen. Die laatste is conservator bij Museum Boijmans van Beuningen en is gespecialiseerd in de materiële cultuur van de late middeleeuwen tot en met de negentiende eeuw. Dat betekent dat er in dit boek ook volop aandacht is voor de spullen die Dürer om zich heen had, zoals ook voor de bril die hij in Bergen op Zoom kocht. Het toeval wil dat juist in die stad bij archeologisch onderzoek een vergelijkbare bril van zowaar een eeuw eerder is gevonden. Die is te zien in Het Markiezenhof.
Een hoogtepunt beleefde Dürer tijdens zijn bezoek aan het hof in Brussel op 27 augustus 1520. Hier zag hij de omvangrijke collectie (kunst)voorwerpen uit Mexico die de veroveraar Hernan Cortés een jaar eerder naar het hof in Spanje had gestuurd en die Karel V nu had meegebracht naar Brussel. Het betrof goud- en zilversmeedwerk, rijk met veren versierde mantels en andere kledingstukken, sieraden, maskers en wapens, voor een groot deel als diplomatiek geschenk door Cortés ontvangen van de Azteekse vorst Moctezuma II. Cortés had vanuit Cuba slechts opdracht gekregen om de kust van Mexico te verkennen en was met zijn veroveringstocht in overtreding. Met brieven en met deze en latere zendingen rechtvaardigde hij zijn daden en probeerde hij – met succes – bij de keizer in een goed blaadje te komen.
De zending was in 1519 ook in Valladolid al door meerdere mensen gezien en beschreven en ook Dürer is er in zijn dagboek lyrisch over. Helaas heeft hij er geen tekeningen van nagelaten. Van deze kostbaarheden is niks bewaard gebleven, maar door de beschrijvingen, inventarislijsten en met kennis van het Azteekse kunsthandwerk valt een aardig beeld te vormen van de aard van deze spullen. Karel V schonk een substantieel deel ervan aan zijn tante Margaretha van Oostenrijk, die ze uitstalde in de bibliotheek in haar stadpaleis in Mechelen. Die stad kan dus bogen op het oudste Azteekse ‘museum’ dat er ooit in Europa is geweest. Dürers achtergrond als edelsmid zal zeker hebben bijgedragen aan zijn bewondering voor deze voorwerpen. In het boek wijdde Alexandra van Dongen een speciaal hoofdstuk aan deze ‘Schat van Moctezuma’.
Reisroute
Dat we over de doortocht van Dürer door het huidige Noord-Brabant zo weinig informatie krijgen, zowel van Dürer zelf als in het boek van Lichtert en Van Dongen, is natuurlijk jammer. Net zoals het meer dan jammer is dat er geen tekeningen bestaan van de Azteekse kostbaarheden in Brussel. Maar zo werkt geschiedenis. Sommige zaken zijn gewoon niet vastgelegd en daardoor voor ons onbereikbaar geworden. Toch is ook de summiere informatie die we wel hebben waardevol. Het reisdagboek illustreert immers dat er van ’s-Hertogenbosch via Oisterwijk, Tilburg en Baarle een doorgaande reisroute liep naar Antwerpen. Voor wie in historische routes en oude wegen geïnteresseerd is, is dat een belangrijk gegeven.
Wat zeker ook gezegd moet, is dat het nieuwe boek over Dürers reis erg mooi is gemaakt. Het is niet alleen fraai van vormgeving, maar voelt ook gewoon goed aan. Een boek om te koesteren. Ook bij de expositie in Aken verscheen een lijvige catalogus.
Katrien Lichtert & Alexandra van Dongen, De blik van Dürer. Albrecht Dürers reis door de Nederlanden (1520-1521). Veurne: Hannibal 2021, 192 pp., ISBN 978-94-6388-790-8, hb., € 35,00.
Lees meer over het ‘Azteeks Museum’ in Mechelen: www.academia.edu/42679228/Het Azteeks museum van Margaretha van Oostenrijk
De tentoonstelling ‘Dürer war hier. Eine reise wird legende’ was van half juli tot eind oktober te zien in het Suermondt Ludwig Museum in Aken: https://suermondt-ludwig-museum.de/ausstellung/archiv/2021-2/
© Brabant Cultureel 2021