Kunstwerken in de openbare ruimte vergen doorgaans jaarlijks onderhoud. Maar betekent dat ook dat de eigenaar het kunstwerk in stand moet houden? Kunstloc Brabant adviseert om daar goede afspraken over te maken tussen opdrachtgever en kunstenaar. Met een kunstwerk in Biest-Houtakker ging het mis: het verkeert in een desolate toestand. Maar de gemeente bekijkt of herstel mogelijk is.
door Emmanuel Naaijkens
Acht jaar geleden was de herinrichting van het landschappelijk gebied De Hilver tussen Diessen en Moergestel afgerond. Een historisch moment, want landbouwgrond langs het riviertje De Reusel was omgezet in zevenhonderd hectare nieuwe natuur. En met succes. In het Diessens Broek zijn zelfs flink wat grutto’s, een bedreigde vogelsoort, waargenomen. Om die bijzondere mijlpaal te markeren, ontstond het idee om daar waar De Reusel het Wilhelminakanaal kruist, in Biest-Houtakker, een kunstwerk te plaatsen.
Een kunstcommissie gunde de opdracht aan kunstenaar Willem Claassen. Hij ontwierp een houten object dat de verkaveling van het landschap verbeeldt. De titel is Hilverkaveling. Brabant Cultureel besteedde indertijd ruim aandacht aan dat kunstwerk, maar zo prachtig als het er toen uitzag, zo treurig staat het er nu bij: het hout is aan het rotten, planken zijn afgebroken en het mechanisme dat onderdelen van het object liet bewegen is defect. Wie is dit aan te rekenen, en wat moet er nu gebeuren?
Voor de kunstenaar is dat opvallend genoeg geen kwestie. In een eerste reactie laat hij desgevraagd weten dat hij zich er niet druk over kan maken, hij heeft toch al geen goede herinneringen aan de totstandkoming van het object. Er was gedoe, over het beschikbare budget, over de vergunningen die moesten worden geregeld. En bovendien houdt hij zich niet meer bezig met beeldende kunst. Hij heeft zich helemaal toegelegd op het ontwerpen en bouwen van decors.
Het kunstwerk is eigendom van de gemeente Hilvarenbeek en is een cadeau van de Dienst Landelijk Gebied die als grondbedrijf van de overheid betrokken was bij de herinrichting van het landschap. Als Brabant Cultureel navraag doet bij de gemeente blijkt men niet op de hoogte van het verval van Hilverkaveling. De wethouder zegt in een reactie dat in overleg met de kunstenaar bekeken wordt of herstel van het kunstwerk mogelijk is.
Beperkt
Voor het project was indertijd in totaal een budget beschikbaar van vijfentwintigduizend euro, weet Bas Veldhuizen, adviseur van Kunstloc Brabant. Ongeveer vijftienduizend euro was nodig voor het materiaal en de uitvoering. Dat lijkt veel, maar is niet heel erg ruim om een monumentaal werk in de openbare ruimte mee te realiseren. Voor het honorarium bleef een relatief beperkt bedrag over.
Kunstloc was zeven jaar geleden als procesbegeleider betrokken bij dit kunstproject. Want dat is wat Kunstloc ook doet, opdrachtgevers ondersteunen bij het realiseren van kunst in de openbare ruimte. Vaak zijn dat overheden, maar ook bedrijven, instellingen en zelfs bewonersinitiatieven. “Wij adviseren altijd volgens de Landelijke Algemene Voorwaarden Kunstopdrachten om een overeenkomst voor bepaalde tijd af te spreken, bijvoorbeeld voor een periode van vijf of tien jaar. Tijdens die periode is de opdrachtgever – de eigenaar – verplicht te zorgen dat het kunstwerk in de oorspronkelijke staat op dezelfde plaats behouden blijft. Na het verstrijken van de overeengekomen periode bekijk je samen, eigenaar en kunstenaar, hoe de situatie is en wat je met het kunstwerk wilt.”
Soms is een kunstwerk kwetsbaar en vergt het na enkele jaren zoveel onderhoud dat het onevenredig veel vergt van het budget dat een gemeente voor al haar kunstwerken in de openbare ruimte beschikbaar heeft. “Je kunt je dan afvragen of het nog wel redelijk is te verlangen dat de eigenaar het onderhoud dan koste wat kost voortzet. In plaats van het te laten verpieteren, wat negatief uitstraalt op de kunstenaar en de eigenaar, kun je dan beter samen besluiten het werk te verwijderen; het werk heeft zijn tijd gehad. Niet elk kunstwerk is permanent bedoeld.”
Tweede leven
Daarmee hoeft het werk niet in vergetelheid te verdwijnen, zolang het maar goed wordt gedocumenteerd. “Een gemeente zou die documentatie kunnen plaatsen op haar website, zodat iedereen op één centrale plek de betekenis en de achtergronden van alle openbare kunstwerken kan vinden. Als werken dan op enig moment uit het straatbeeld verdwijnen, krijgen zij op de website een tweede, digitaal leven. Zo blijven ze online deel uitmaken van de gemeentelijke kunst- en erfgoedcollectie.”
Kunstloc adviseert veel gemeenten in Noord-Brabant over kunst op publieke locaties. Dat grote gemeenten dat beter voor elkaar hebben dan kleinere, omdat die daarvoor de kennis en het budget zouden missen, is volgens Veldhuizen een misvatting. “Gemeenten als Meierijstad, Boxtel, Bernheze en Nuenen, om er een paar te noemen, pakken dat heel goed aan en maken onderhoudsplannen. Wij helpen gemeenten daarbij. De plannen stellen hen in staat om afgewogen keuzes te maken over hoe ze het beschikbare budget inzetten.” Er zijn ook gemeenten die de taak uitbesteden aan gespecialiseerde bedrijven die zich toeleggen op beheer en onderhoud van buitenkunst, zoals Kunstwacht, Segno d’Arte of Art Conservation.
Een goede ontwikkeling vindt Veldhuizen dat buurtbewoners tegenwoordig een stem hebben bij de totstandkoming van kunst. “Daarmee maak je ze als het ware mede-eigenaar. Die betrokkenheid zorgt er ook voor dat ze tijdig aan de bel trekken als ‘hun kunstwerk’ onderhoud nodig heeft. Bijvoorbeeld als er graffiti op is aangebracht. Dan is het belangrijk dat er snel wordt ingegrepen om permanente schade aan het werk te voorkomen.” En het weerhoudt anderen ervan om op andere ongewenste plekken graffiti aan te brengen.
Lees ook op Brabant Cultureel:
Hilverkaveling van Willem Claassen (2014)