Het voornemen van de gemeente Etten-Leur om de voormalige Tomado-fabriek van de bekende Rotterdamse wederopbouwarchitect H.A. Maaskant (1907-1977) in die plaats te slopen, stuit op verzet. Lokale en regionale organisaties pleiten ervoor om het fabriekspand te behoeden voor sloop vanwege de grote architectuurhistorische betekenis. En zij worden daarbij inmiddels ondersteund door de landelijke Erfgoedvereniging Heemschut en door het Cuypersgenootschap, een landelijke instelling die zich inzet voor behoud van bijzonder bouwkundig erfgoed uit de negentiende en twintigste eeuw.
Maaskant
De Tomado-fabriek werd in 1955 gebouwd naar ontwerp van architect Maaskant. Boven de entree kwam een sculptuur van kunstenaar Ossip Zadkine, bekend van het beeld De verwoeste stad in Rotterdam. De tuinen rondom de fabriek werden ontworpen door tuinarchitect Mien Ruys. Het vernieuwende ontwerp vormde een stijlbreuk met in die tijd bestaande fabrieksgebouwen; het was licht en open en niet alleen bedoeld om productief, maar ook om prettig in te kunnen werken.
Tomado (Van der TOgt Massa Artikelen DOrdrecht) was onder meer bekend van de draadstalen boekenrekjes met de gekleurde leggers die iedereen kent. Het modulaire boekenrekje stond symbool voor de moderne tijd, het was zowel industrieel als aantrekkelijk – net als het fabriekspand in Etten-Leur waar het werd gemaakt.
In 1957 werd in Noord-Brabant nog een fabriek van Maaskant opgeleverd, voor Nicholson File in ’s-Hertogenbosch. Maaskant haalde met deze twee moderne, in het oog springende ontwerpen de vakbladen en maakte internationaal naam als industriearchitect. In een briefwisseling over de twee fabrieken met collega-architect J. Oud schrijft Maaskant: ‘Ieder heeft zijn liefde voor een bepaald onderwerp en ik heb eerlijk getracht om in de industriebouw mijn weg te vinden, waardoor de belangrijke plaats die de industrie langzamerhand in onze samenleving krijgt op de juiste manier wordt aangeven.’
Bezwaar
Het fabriekspand in Etten-Leur was tot het faillissement in 1982 in gebruik door Tomado, Van 1986 tot 2018 vond Fri-Jado er onderdak. Huidige eigenaar is Mentha Capital. In 2014 kwam de voordracht van de monumentencommissie om het pand op de gemeentelijke monumentenlijst te plaatsen, maar een jaar later werd dat na bezwaar van de toenmalige eigenaar Fri-Jado ongedaan gemaakt. Afspraak is nu dat de gemeente het terrein op industriegebied Vosdonk van Mentha Capital overneemt nadat het pand is gesloopt en de vervuilde grond is gesaneerd.
Het Cuypersgenootschap heeft de gemeente gevraagd om het bijzondere pand als icoon van het naoorlogse industriële erfgoed op de gemeentelijke monumentenlijst te zetten en geadviseerd de mogelijkheden voor herbestemming te onderzoeken. De Tomado-fabriek doorstaat moeiteloos de vergelijking met het markante fabrieksgebouw van weverij De Ploeg uit 1958 in Bergeijk, ontworpen door Gerrit Rietveld, met tuinen van Mien Ruys. Dat complex is na de sluiting van de weverij in 2007 op de Rijksmonumentenlijst gezet en heeft na herontwikkeling in 2017 een nieuw leven gekregen. (cl)
Foto boven dit bericht > De moderne fabriek was een symbool van de moderne tijd. Foto > Heemkundekring Jan uten Houte Etten-Leur
Wat een cultuurbarbaren!!! Moesten zich schamen! Zowel Mentha Capital die de Tomado laat slopen en de grond laat saneren, alswel de gemeente die het daarna koopt. terwijl de gemeente juist het erfgoed zou moeten bewaken en bewaren!!!
Het is beneden alle peil dat zo’n waardevol cultureel erfgoed met de grond gelijk gemaakt wordt, alleen uit winstbejag!! Dan is men met de van Nelle fabriek gigantisch beter omgegaan. Kun je je toch niet voorstellen, dat die er niet meer zou staan; zo ook met de Tomado!
Geld, geld, geld en nog eens geld…….een heel arm bestaan!!
Overigens hebben wij als architect (OIII architecten/fUSE Architectuur) destijds het ontwerp en de begeleiding van de uitvoering voor de renovatie en gevel upgrade + aanpassing van het kantoor en restaurant opgedragen gekregen van Fri-Jado. Gezien het feit dat het geen monumenten status had, het ondoenlijk was de oorspronkelijke status terug te brengen is gekozen voor een upgrade “in de geest van Maaskant”. Uiteraard is dat subjectief.
Helaas was het kunstwerk van Zadkine toen al verdwenen en ondanks onze zoektocht niet teruggevonden.
Het auteursrecht van deze renovatie ligt bij zowel OIII als fUSE Architectuur. Ondergetekende was projectarchitect van de renovatie, Eric Wezenberg (tegenwoordig bureau Zenber) was verantwoordelijk voor het nieuwe interieur van het restaurant.
Wij wensen het initiatief veel succes voor het behoud van dit bijzondere complex! Altijd bereid tot meedenken in deze.
Naar mijn weten is het reliëf van Zadkine in een museum in Japan terecht gekomen. Het beeld de drie gratiën van Zadkine dat rond dezelfde tijd werd aangekocht door Jan van der Togt is permanent te zien in museum JAN in Amstelveen. Hopelijk blijft dit prachtige gebouw behouden.
Tomas Hillebrand
Conservator Museum JAN
Het kunstwerk van Ossip Zadkine boven de ingang van de Tomado-fabiek is in 1982 na het faillissement gekocht van de curator door Pieter Wiegersma (1920-2009), beeldend-kunstenaar en bevriend met Zadkine. Pieter leerde Zadkine als kind vanaf 1927 al kennen in het huis van zijn vader Hendrik Wiegersma (1891-1969). In dat huis in Deurne is nu Museum De Wieger gevestigd. Zowel Hendrik als Pieter bleven hun hele leven bevriend met Zadkine. Pieter heeft de sculptuur van Zadkine op de voorgevel van de Tomado-fabriek kort na de verwerving ervan in 1982 te koop aangeboden aan Wisse Dekker, toenmalig president-directeur van Philips, ten behoeve van de hal van het hoofdkantoor van Philips op de Boschdijk in Eindhoven. Na overleg van Wisse Dekker met de Raad van Commissarissen is de koop niet doorgegaan, Philips vond de vraagprijs te hoog. Korte tijd daarna heeft Pieter de sculptuur verkocht aan een Japanner.
Lex van de Haterd (biograaf van Hendrik en Pieter Wiegersma)
Bron: aantekeningen van mijn interview met Pieter Wiegersma op 4 januari 1994.
Ik pleit er voor om het behoud van de voormalige Tomado-fabriek in samenhang met de tuin van Mien Ruys te zien. Het is een voorbeeld hoe in Etten-Leur een fabrieksgebouw in een aantrekkelijke groene omgeving kan staan. De toegang tot Etten-Leur via de Roosendaalseweg voert langs de Oude Leemput en de hoek met de Heistraat was tot nu toe een aardig visitekaartje.
Het saneren van de grond mag er niet toe leiden dat de tuin er onder lijdt. Kapotmaken is heel eenvoudig, iets waardevols opbouwen en onderhouden is moeilijker, maar geeft veel meer voldoening.
Alles voor geld. Zelfs de wiegersma’s!
Kunst is altijd het slachtoffer van hebzucht.
Kunst is van het volk!