Het Rijksmuseum stuurt werken op een rondreis langs vijf stadsmusea. En dat in vier exposities met de vier elementen als leidraad. Momenteel is water het thema en dat krijgt meteen een actuele invulling, want wat betekent zes meter zeespiegelstijging voor Nederland? Gouden Eeuw, Haagse School en een visie op 2200 die tot nadenken stemt gaan goed samen. Te zien in het Markiezenhof in Bergen op Zoom.
door Lauran Toorians
‘De toestand waarin de wereld verkeert is stuk. De mensheid is in oorlog tegen de natuur en dat is suïcidaal.’ Met die krachtige woorden sprak António Guterres, secretaris-generaal van de Verenigde Naties op 2 december 2020 de wereld toe. Het was een bewogen toespraak die hij hield aan Columbia University (New York) en die door de BBC wereldwijd via radio en tv live werd uitgezonden, gevolgd door een gesprek met Guterres over zijn beweegredenen en reacties van kijkers en luisteraars. Het roer moet om, en snel, willen we de wereld en onszelf redden. Wonderlijk genoeg vond deze noodkreet in de media nauwelijks gehoor. In Nederland al helemaal niet. Hier kwam de aap Baudet uit de mouw en vielen her en der wat schellen van de ogen, maar over het klimaat, milieuvervuiling, het grote uitsterven of zeespiegelstijging lijkt Nederland zich geen zorgen te maken.
Traditie
Gelukkig is dat niet helemaal zo. Er is in Nederland zelfs een Deltacommissaris die op nationaal niveau leiding geeft aan het nemen van maatregelen die mede met het oog op klimaatverandering moeten zorgen voor bescherming tegen hoogwater en die de zoetwatervoorziening moeten veiligstellen. Sinds 1 januari 2019 is dat Peter Glas. Daarnaast is er een aaneengesloten net van waterschappen waaraan een traditie van eeuwen ten grondslag ligt. De metafoor van de waterwolf en de zee als nationale vijand is elke Nederlander wel bekend, maar juist door al die goede zorgen denken we ook te gemakkelijk dat het allemaal wel meevalt met het water in Nederland.
De tentoonstelling Koele Wateren heeft als bijkomend doel dit bewustzijn wat op te krikken. De expositie met zo’n vijftig topstukken uit de collectie van het Rijksmuseum reist langs een vijftal stadsmusea en is momenteel te zien in het Markiezenhof in Bergen op Zoom. De tentoonstelling bevat schilderijen en enkele tekeningen en oude kaarten met water – in al zijn vormen – als leidend thema. Het is de tweede van dergelijke vanuit het Rijksmuseum rondreizende exposities met de vier elementen aarde, water, lucht en vuur als thema. Elk van de vijf gastmusea voegt werken uit de eigen collectie toe en geeft de tentoonstelling daardoor een lokale toets. Vandaar in dit geval naast veel Haagse School en Gouden Eeuw ook beelden van de Bergse weervisserij en schilderijen van Willem van Dort, die vanuit zijn familie de Bergse haven en visserij kende als zijn broekzak.
Met werken van schilders als Mesdag, Maris, Mauve, Gabriëls, maar ook Ruysdael, Van Goyen en Van de Velde valt in deze tentoonstelling goed weg te dromen en veel van de bezoekers doen dat ook overduidelijk. De werken zijn voorzien van zinvolle bijschriften en teksten in een audiotour en gaan in de begeleidende publicatie vaak samen met poëzie. Maar er is ook nieuw werk en aandacht voor de actualiteit. Nienke Hoogvliet (1989) wint vezels en kleurstoffen uit zeewier en haalt bruikbare materialen uit het afval van de rioolwaterzuivering. Hiervan zijn fascinerende voorbeelden te zien.
Binnenzee
Aan LOLA Landscape Architects uit Rotterdam werd gevraagd te visualiseren wat een zeespiegelstijging van zes meter in 2200 voor gevolgen kan hebben. Het antwoord van LOLA is Waterstaat MMCC, een animatie waarin een groot deel van Nederland onder water staat, de bevolking is verhuisd naar het oosten en het zuiden van het land en de functies die nu zijn geconcentreerd in de Randstad elders een plek hebben gekregen. Zo krijgt Bergen op Zoom het Concertgebouw en neemt deze stad ook de rol over van de haven van Antwerpen (en Rotterdam?). Voor de voedselvoorziening is er dan een natte agrarische sector met teelten in en op de binnenzee die West-Nederland is geworden.
De film met deze animatie is in het Markiezenhof te zien, maar nogal verstopt achter een deur en een gang die niet meteen uitnodigen tot een bezoek. Bij de zaalsuppoost de weg vragen, is dus nuttig. Het zou jammer zijn wanneer bezoekers dit deel van de tentoonstelling missen, want dan missen zij ook de actualiteit ervan. Want natuurlijk is het toekomstbeeld dat LOLA schetst fantasie, maar wanneer de zeespiegelstijging doorzet, komt er onherroepelijk een moment waarop Nederland harde keuzes moet maken. Het gaat ook nu al lang niet meer om de strijd tegen het water, maar juist om samenleven met het water.
De film eindigt met een specifiek voor Bergen op Zoom gemaakt deel waarin verder wordt ingegaan op de gevolgen voor deze stad wanneer die in 2200 een wereldhaven zou kunnen zijn met een bijpassend inwonertal. Daar wordt nogal luchtig over gedaan op een manier die in elk geval bij mij voor plaatsvervangende schaamte zorgde. Al die nieuwe inwoners die dan naar de stad komen, moeten zich gewoon aanpassen, dan komt alles goed. Carnaval vieren met een glasgordijn over je hoofd en misschien een Bergse achternaam als Franken aannemen, maar vooral niet teveel eigen inbreng. Hier plakken blijkbaar nog wat schellen in ogen.
Arsis
In zijn totaliteit is Koele Wateren een mooie tentoonstelling die tot nadenken kan stemmen, maar dan is wel zaak dat de bezoekers ook de filmpresentatie zien. Op de begane grond zijn tegelijkertijd werken te zien van de lokale kunstenaarsvereniging Arsis die deels ook water als thema hebben, en in februari 2021 een expositie over de Watersnoodramp van 1953 in Halsteren. Eerder was Koele Wateren te zien in Hoorn, Zutphen en Harlingen en na Bergen op Zoom nog in Gouda.
De meeste Nederlanders zullen er niet dagelijks bij stil staan dat zij onder of net boven zeeniveau leven en voor het overgrote deel van Noord-Brabant lijkt de dreiging van het water ver weg. Je hoeft niet heel diep in de geschiedenis te duiken om te beseffen dat dit niet klopt. 1953 is minder ver weg dan de Tweede Wereldoorlog en nog in de negentiende eeuw vonden verschillende grote rivieroverstromingen plaats die ook in onze provincie slachtoffers maakten en schade berokkenden. En sinds kort kennen we ook de andere kant: watertekorten voor de landbouw door droge en hete zomers. Water moet ons een zorg zijn en Koele Wateren maakt dat duidelijk voor wie ook even voorbij de lieve ezeltjes van Isaac Israels wil kijken.
Koele Wateren, tot en met 7 maart 2021 in het Markiezenhof, Bergen op Zoom. Er zijn tal van acitiviteiten rond de tentoonstelling. De expositie over de Watersnood in Halsteren is te zien van 31 januari tot en met 21 februari 2021.
www.markiezenhof.nl/koelewateren
Gerard de Kleijn, met een essay door James Kennedy, Koele Wateren. Stichting M5 2019, 82 pp., ISBN 9789072660138, pb.
Lees hier de toespraak van Guterres:
© Brabant Cultureel 2020