Hoe Joseph Beuys ging zwemmen in het Peelmoeras

17 augustus 1971: Op weg van Düsseldorf naar Eindhoven voor de opening van zijn tentoonstelling in het Van Abbemuseum nam de Duitse kunstenaar Joseph Beuys bij Meijel een duik in het Peelmoeras dat hij beschouwde als ‘de oersoep van het leven’. Deze gebeurtenis ging de kunstgeschiedenis in als ‘Aktion im Moor’. Journalist Piet Snijders onttrok de gebeurtenis aan de vergetelheid en schreef er een boekje over.

door Peter van Vlerken

Aan de rand van Nationaal Park De Groote Peel, op de grens van Asten en Meijel, vertoont het landschap een vreemde verhoging. Het heet hier de Vossenberg, is begroeid met dennen en ander hout, maar was vroeger net zo kaal als de rest van de Peel. Vanwege het vrije uitzicht diende het in de Tweede Wereldoorlog als verdedigingspost, voor achtereenvolgens Nederlandse, Duitse en geallieerde soldaten. Een handjevol kazematten zijn daar nog de stille getuigen van.

Inspireren

Bovenop de Vossenberg is pas geleden een fraaie tweeëntwintig meter hoge uitkijktoren gebouwd, met op elke verdieping een mini-tentoonstelling met toeristische informatie over de natuur van de Peel, de turfwinning, de oorlog die in deze omgeving heftig werd uitgevochten, en, bijna bovenin, als voorbeeld van hoe de Peel kunstenaars heeft weten te inspireren, vier zwart-witfoto’s van Aktion im Moor, het project dat de bekende Duitse kunstenaar Joseph Beuys (1921-1986) een steenworp verderop uitvoerde. Het was de Italiaanse fotograaf Gianfranco Gorgoni (1941-2019) die de Aktion voor het nageslacht vastlegde.

Dat was bij een andere kazemat van de zogeheten Peel-Raamstelling, kazemat nummer 104 om precies te zijn. Zelfs vanaf de uitkijktoren is die door de begroeiing niet te zien, maar er zijn plannen om de rondom opgeschoten bomen te kappen.

Beuys liet zich er leunend tegen de kazemat fotograferen in de houding van de Gekruisigde, daarvoor of daarna danste hij over droge stukken veengrond, om zich vervolgens in het water van een door turfstekers uitgegraven put te laten zakken. Zijn hoed, die hij als een soort handelsmerk altijd op zijn hoofd had, zette hij er ook die keer niet voor af.

Beuys was typisch zo’n kunstenaar die door de goegemeente makkelijk kon worden afgeserveerd als een rare gast. Die dingen die hij maakte met vet en vilten lappen, was dat wel kunst? Wat te denken van die zogenaamde ‘installaties’, waarmee het Van Abbemuseum liefst drie zalen vulde voor een overzichtstentoonstelling en waarvan het museum onder de toenmalige directeur Jean Leering ook nog bestond er een aan te kopen? Om nog maar te zwijgen over zijn ‘Aktionen’ zoals in de Peel, waarvan het niet moeilijk is te veronderstellen dat boeren in de omgeving het ook nu nog een tamelijk idiote onderneming zouden vinden?

Tataren

Maar de geschiedenis zou anders oordelen en Beuys als een groot kunstenaar boekstaven. Wie bijvoorbeeld de film Werk ohne Autor heeft gezien die niet lang geleden volle bioscoopzalen trok, kan dat beamen. Beuys, althans de acteur die hem speelt, houdt daarin op de kunstacademie in Düsseldorf zijn student Gerhard Richter, een later eveneens beroemd geworden Duitse kunstenaar, voor dat kunst een afspiegeling dient te zijn van het innerlijk van de maker. Hij legde uit dat hij zijn leven te danken had aan vet en vilten lappen. Zijn brandwonden werden ermee verzorgd door Tataren op de Krim die hij als oorlogsvlieger bezig was te bombarderen toen zijn toestel werd neergehaald. Die kennis dwingt toch anders te kijken naar het werk van Beuys.

Piet Snijders, oud-journalist van het Eindhovens Dagblad en tegenwoordig ‘storyteller’ van Museum Klok & Peel in Asten, kent het verhaal van het vet en het vilt, al sluit hij niet helemaal uit dat Beuys het heeft verzonnen als onderdeel van de mythevorming rond zijn kunstenaarschap. Snijders is de schrijver van het boekje Aktion im Moor, waarin hij de lezer laat kennismaken met Beuys en de gebeurtenis in de Peel op een speelse manier uit de doeken doet. Een groot geheim wordt er niet mee onthuld, want het was bekend dat de kunstenaar hier actief was geweest. Maar wat hij daar precies had uitgevoerd, was in nevelen gehuld, al dan niet door de bijna vijftig jaar die sindsdien zijn verstreken. Dat maakt het boekje van Snijders bijzonder informatief.

Het geïllustreerde en ook verder door het Astense museum mooi uitgegeven boekje laat zien dat in Aktion im Moor veel samenkomt van wie Joseph Beuys was. Een kunstenaar die door middel van zijn werk en zijn optredens zelf als het ware bijna kunst is geworden, die als milieuactivist en maker van ecokunst een van de oprichters was van de Grünen, en als iemand die letterlijk werd getekend door de oorlog.

Die nordeuropäischen Moore sind die lebendigsten Teile unserer europäischen Landschaft, nicht im Hinblick auf ihre Flora und Fauna, sondern als geheimnisvolle Vorratskammern von Leben, Mysterium und chemischer Verwandlung, als Konservierer vergangener Geschichte. Sie sind zugleich auch bedeutsame Regulatoren in der Ökologie des Wasserhaushalts, weshalb ich ihrer Austrocknung zur Nutzlandgewinnung keineswegs zustimmen kann.
Joseph Beuys

Op de foto’s uit de Peel zijn ze niet te zien, maar in bovengenoemde film nam hij groetend heel even zijn hoed af om de kijkers een schokkend beeld te tonen van de littekens van brandwonden op zijn schedel.

Piet Snijders, ‘Aktion im Moor’, een kennismaking met Joseph Beuys. Asten: Museum Klok & Peel 2020, 80 pp., ISBN: 978-90-828037-4-7, pb., € 9,95. Het boekje is tweetalig (Nederlands-Engels) en is onder meer te koop in het museum of in de webshop van het museum.

www.webshop-museumklokenpeel.nl

© Brabant Cultureel 2020