Autobiografie over het veelbewogen leven van aparte fotograaf Szulc Krzyzanowski

Geboren in Oosterhout trok fotograaf Michel Szulc Krzyzanowski de wijde wereld in. In het autobiografische ‘De man die over zijn schaduw sprong’ vertelt hij over de toppen en dalen van zijn veelbewogen leven tot en met 2005. De lezer moet het daarbij helaas doen zonder foto’s.

door Joep Eijkens

Michel Szulc Krzyzanowski is een figuur apart in de wereld van de Nederlandse fotografie. Enerzijds is hij bekend door zijn conceptuele ‘Sequenties’ of ‘Sequences’, anderzijds door zijn documentaire Henny-project. Het lijkt een tegenstelling van kunstfotografie versus sociaalgeëngageerde fotografie, maar voor de fotograaf zelf ligt dat anders. In beide gevallen gaat het hem om zijn eigen ‘groeiproces’. De fotografie heeft hem geholpen de man te worden die hij nu is. Zonder die vorm van expressie had hij het waarschijnlijk niet gered.

Dat is althans de indruk die je krijgt bij het lezen van zijn boek De man die over zijn schaduw sprong waarin Szulc Krzyzanowski zijn levensverhaal vertelt. Tot 2005, want het gaat hier om het eerste deel van zijn memoires. Het is een veelbewogen leven vol toppen en dalen. En in die dalen lijken zijn ervaringen minstens zo zwaar als die van Henny, de vrouw die hij al meer dan veertig jaar volgt en wier leven hij vastgelegd heeft in een inmiddels zeven delen tellende serie fotoboeken.

Liefdeloos

Michel Szulc Krzyzanowski werd in 1949 in Oosterhout geboren als derde kind van een Bredase vrouw van rijke komaf en een Poolse man die in 1944 als bevrijder in Nederland terecht was gekomen. Het was een slecht huwelijk en de kinderen droegen daar de last van, niet op de laatste plaats Michel. De problematische, soms ronduit liefdeloze opvoeding bezorgde hem tal van slechte herinneringen en trauma’s. Al jong had hij belangstelling voor fotografie en gelukkig slaagde hij er ook in om een opleiding te kunnen volgen. Eerst op de kunstacademie van St. Joost in Breda, later op die van ’s-Hertogenbosch.

De verhouding met zijn moeder werd steeds slechter. Op een kwade avond in het najaar van 1969 – vader had het gezin al een paar jaar eerder definitief verlaten – dreigde zij hem niet langer financieel te ondersteunen. Toen ze bovendien te kennen gaf hem nooit gewild te hebben, werd hij zo kwaad, aldus zijn relaas, dat hij buiten zinnen raakte en zijn moeder aanviel om haar te wurgen. Alleen het besef daarmee zijn eigen toekomst als fotograaf te vergooien, weerhield hem ervan door te zetten. Hij verliet het huis en had tien jaar lang geen contact meer met de vrouw die hem tegen haar zin op de wereld had gezet.

Evenementen

Op de Bossche kunstacademie, waar hij in 1970 afstudeerde, kreeg hij les van onder anderen de door hem zeer bewonderde leermeester Wim Noordhoek. Maar anders dan deze nu bijna vergeten fotograaf, koos Szulc Krzyzanowski op de eerste plaats voor conceptuele fotografie. De kern daarvan werd gevormd door zijn begin jaren zeventig begonnen ‘Sequenties’ of ‘Sequences’, door hem zelf kort omschreven als uit twee of meer foto’s bestaande ‘fotoseries die visuele evenementen laten zien’. Het belangrijkste deel van dit werk maakte hij in de VS en Mexico, waar hij tussen 1979 en 1985 regelmatig overwinterde.

Tal van ‘Sequenties’ wist hij te verkopen op de sinds de jaren zeventig opkomende internationale markt van de kunstfotografie. Zo vonden zij hun weg naar onder meer de collectie van de Bibliothèque Nationale in Parijs en naar de invloedrijke kunsthandelaar Harry Lunn (met wie hij jaren later brak na een bijzonder onsmakelijke confrontatie).

Wending

Ook naast zijn Henny-project en opdrachten voor onder meer bladen als Nieuwe Revu en Panorama bleef hij aan zijn ‘Sequenties’ werken. Tot voorjaar 1985. Die winter verbleef de immer reislustige fotograaf zoals vaker aan de Stille Oceaan in Mexico, om in alle rust te fotograferen, ver van de bewoonde wereld met al zijn hectiek. Op een dag werd hij beroofd door twee Mexicanen die hem ook probeerden te doden. Hij wist ze op de vlucht te jagen, maar zag even later dat één van hen bezig was een meisje te verkrachten. Hij kon het slachtoffer weliswaar ontzetten, maar voelde zich schuldig haar niet eerder gewaarschuwd te hebben. Diezelfde dag kreeg een nog dramatischer wending toen hij samen met een Zweedse actrice in zee ging zwemmen en daarbij bijna verdronk.

Deze traumatische ervaring benam hem de lust om ooit nog naar Mexico te gaan. Hij besloot bovendien te stoppen met zijn ‘Sequenties’. In 1984 was overigens al een selectie gepubliceerd in het Engelstalige fotoboek Sequences. De fotograaf was bang in herhaling te vervallen, zichzelf te kopiëren. Wat begonnen was als een belangrijk onderdeel van zijn eigen ‘groeiproces’, was door de kunstwereld – op de eerste plaats de handel – ‘ingepalmd en geconfisqueerd’. Het duurde tot 1996 voordat hij weer met conceptueel werk verder zou gaan. Dat leidde tot de publicatie VISTA in 1998.

Bhagwan

In de jaren daarvoor was Szulc Krzyzanowski druk met diverse fotoprojecten, foto-opdrachten, workshops en tentoonstellingen. Ook zijn kennismaking met de Baghwan beweging betekende een belangrijke stap in zijn persoonlijke ontwikkeling, zo geeft hij aan. Projecten en opdrachten brachten hem overal in de wereld: hij was meer op reis dan thuis in Amsterdam. Grote delen van zijn memoires zijn gewijd aan reizen en de avonturen die hij daarbij beleefde. Niet zelden avonturen die maar net goed afliepen. Ergens schrijft hij dat hij het gevaar bewust opzocht. En dat kon niet extreem genoeg zijn.

In 2000 raakte Szulc Krzyzanowski in een depressie. Niet voor het eerst, maar deze pakte kennelijk extra zwaar uit. Hij had het gevoel dat zijn leven ‘behoorlijk zinloos’ was geworden. En wel om verschillende redenen. Niet op de laatste plaats was daar de pijnlijke teleurstelling over het mislukken van Wereld van Energie, het grootste fotoboekproject dat hij ooit had bedacht. Het was opgezet in samenwerking met fotograaf Taco Anema, maar die had het project volgens hem ‘gekaapt’. Daarnaast was er de ellende van het min of meer opgedrongen huwelijk met een Japanse. Hij scheidde van haar, verkocht zijn huis in Amsterdam met flinke winst en verhuisde naar Cadaques aan de Spaanse kust, woonplaats van diverse internationale kunstenaars.

Het leven dat hij daar leidde vat hij samen met: ‘Er was drank, er waren drugs en er waren vrouwen’. Dat gold dan vooral in de warme seizoenen, want de winters bracht hij steevast door in de VS en/of Mexico. Hij leefde er als een monnik, zo vertelt hij, en kon in alle rust aan zijn fotografisch oeuvre werken. In Cadaques voelde hij zich steeds minder thuis, hij begon van zichzelf te walgen. Zoals zo vaak in het verleden besloot hij in 2005 het roer om te gooien, en ditmaal wellicht radicaler dan ooit. Hij verkocht zijn huis, wist zijn omvangrijke fotoarchief onder te brengen bij de Leidse universiteit en trok de wijde wereld in. De laatste zinnen luiden: ‘Ik werd een nomade. Mijn thuis werd waar mijn kampvuur brandde.’

Geen fotoboek

Het is mooi dat Szulc Krzyzanowski zijn opmerkelijke levensverhaal op papier heeft gezet. En dat hij ook met een vervolg wil komen. Wat ik echter sterk mis bij het verhaal, zijn foto’s. Natuurlijk, een autobiografie is geen fotoboek, maar De man die over zijn schaduw sprong was een stuk interessanter geworden als er ook werk van hem in was opgenomen, al was het maar een kleine selectie.

Want, de Henny-boeken mag je dan bekend veronderstellen bij potentieel geïnteresseerden, maar wie kent nog foto’s die Szulc Krzyzanowski bijvoorbeeld voor diverse geïllustreerde bladen maakte, wie kent zijn grootschalige al dan niet te boek gestelde fotoprojecten, zijn vroege ‘Sequenties’ uit het begin van de jaren zeventig? Alleen al de covers van de boeken die hij ooit gepubliceerd heeft of waaraan hij meewerkte zouden welkome onderbrekingen zijn geweest in de tekst die enkel jaartallen als tussenkopjes heeft.
Geen ruimte? Nou, de noten die nu meer dan een kwart van het hele boek in beslag nemen, zou ik er graag voor inwisselen. Ook een bibliografie was geen overbodige luxe geweest. Maar wie weet, is dat iets voor het volgende deel.

Michel Szulc Krzyzanowski, De man die over zijn schaduw sprong. Deel 1. Memoires 1949-2005. Uitgeverij Borsalino 2020, 264 pp.,ISBN 9789464060423, hb., € 24,95.

Het boek verscheen in een oplage van vierhonderd exemplaren en is uitsluitend te bestellen via www.boekenbestellen.nl

Foto boven dit artikel: één beeld uit de sequentie > De man die over zijn schaduw sprong van Michel Szulc Krzyzanowski.

Lees meer op Brabant Cultureel over het fotoproject Henny:
Fascinerend: In 43 jaar zeven fotoboeken over het turbulente leven van Henny

© Brabant Cultureel 2020