De Tilburgse fotografe Gerdien Wolthaus Paauw verloor in 1995 haar moeder aan de dodelijke zenuw-spierziekte ALS. Na een jarenlange periode van ‘uitgestelde rouw’ maakte zij nu een fotoboek dat zich laat lezen en bekijken als een betoon van liefde van een dochter aan haar moeder. Het boek wordt op zondag 21 juni 2020 gepresenteerd in PARK in Tilburg.
door Joep Eijkens
ALS is een dodelijke zenuw-spierziekte waarbij spieren één voor één uitvallen. In Nederland lijden zo’n vijftienhonderd mensen eraan. Jaarlijks overlijden vijfhonderd ALS-patiënten, maar er komen er ook weer evenveel bij. Meestal sterft een patiënt wanneer de ademhalingsspieren het begeven. Deze informatie van de Stichting ALS Nederland staat op één van de laatste bladzijden van een opmerkelijk boek. Een fotoboek van Gerdien Wolthaus Paauw dat op 21 juni, Wereld ALS Dag, gepresenteerd wordt.
De Tilburgse fotografe verloor in 1995 haar toen zevenenvijftigjarige moeder aan de ziekte. De vrouw leed aan een vorm die het haar steeds moeilijker maakte om te praten. Op den duur kon ze alleen nog communiceren via handgeschreven briefjes. Briefjes met mededelingen en verzoeken in de huishoudelijke en medische sfeer, maar bijvoorbeeld ook met notities als ‘Ik ontvang zoveel liefde van mensen dat is zo wonderlijk’ en ‘Als je gezond ben geniet je meer’ – inderdaad bent zonder t.
Het waren deze briefjes die de fotografe twintig jaar later inspireerden tot het maken van een fotoboek; na een periode van ‘uitgestelde rouw’ zoals ze het noemt. Het zou daarna nog enkele jaren duren voordat het boek ook daadwerkelijk kon verschijnen. Zul je met mij is de titel. Dat waren de laatste nog leesbare woorden die moeder Pieta op papier zette.
Portugal
Wolthaus Paauw kreeg de briefjes van haar vader die ze gelukkig bewaard had. Niet alleen met hem sprak ze over haar moeder, maar ook met familie, vriendinnen en buren. Ook waren er gewone brieven en aantekeningen in agenda’s. En natuurlijk haar eigen herinneringen. En met dat hele ‘pakket’ ging de fotografe in september 2016 naar Portugal, waar ze een maand lang als artist in residence verbleef op een als paradijselijk ervaren plek in een streek met indrukwekkende marmergroeves.
Zij maakte er foto’s van landschappen, bloemen, bomen, huizen, kerkinterieurs, zonsondergangen, markten, bijzondere plekken, naar abstractie neigende details, kortom alles wat haar op een of andere manier trof. ‘Ik volgde mijn intuïtie en fotografeerde moeiteloos’, schrijft ze in haar mooie, openhartige inleiding. En steeds waren de briefjes en herinneringen daarbij haar uitgangspunt. ‘Hierbij maakte ik steeds een foto. Soms een letterlijke interpretatie, maar vaker ontstond deze associatief.’
Wolthaus Paauw selecteerde vijfenzestig foto’s voor haar boek. Het zijn mooi heldere, niet zelden meditatief gestemde foto’s. Zij combineerde die met citaten uit de briefjes en herinneringen. Helaas ontbreekt de ‘afzender’ , zodat je vaak niet weet wie aan het woord is – al is dat bij uitspraken van moeder Pieta meestal wel duidelijk. Mooi is de foto waarmee het boek, na voorwoord en inleiding, opent. Je ziet een groot marmerblok waarop tientallen briefjes onder steentjes liggen – een soort rituele installatie: het verhaal gaat beginnen.
Flarden
Twintig jaar geleden maakte Gerdien Wolthaus – toen nog zonder de familienaam Paauw van haar moeder – een mooie fotoserie waarmee zij meteen de aandacht trok. In negen sepiagetinte foto’s deed zij zonder woorden verslag van het laatste levensjaar van een persoon die haar heel dierbaar was: Gerritje, haar dementerende grootmoeder van vaderskant. Flarden – een serie over vervagende herinnering was de titel. Zij won er de Adriaan Boer Fotografieprijs 2001 mee. Een mooi begin voor iemand die nog maar een paar jaar eerder, op haar vierendertigste, haar baan bij de Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie (ZLTO) vaarwel had gezegd om fotograaf te worden.
Net zoals in Flarden werkt de fotografe in Zul je met mij met associatieve beelden. Wat mij betreft ‘werken’ die de ene keer wel, de andere keer niet. Regelmatig ervaar ik althans een grote afstand tussen wat ik zie en wat ik lees. Zo gaat bijvoorbeeld de foto van een stel parkieten in een kooi vergezeld van de tekst: ‘De dokter vond het beter dat ik een griepspuit kreeg, dus die heb ik maandag gehaald. Ik heb nooit griep gehad, maar ik kom nu minder buiten’. Het opgesloten zijn? Sterk daarentegen is bijvoorbeeld de combinatie van enerzijds de foto van een tussen twee marmerblokken geklemde steen, anderzijds de ontroerende tekst:
‘Ik stond bij de keukendeur klaar om naar school te gaan, toen ze opeens vroeg : ‘Jij denkt dat je niet zo bent als andere kinderen?’ Ik schrok me rot en verstijfde. Hoe wist ze dat ik van meisjes hield? Ik wist niet hoe snel ik moest vertrekken, en was de hele dag bang voor wat komen ging. ‘s Avonds zei ze: ‘Als je het maar nooit doet, want het is een verschrikkelijke zonde’
Sterk is ook de foto van een vrachtwagen waarvan de belettering praktisch doorgestreept is, zodat slechts een paar letters resteren. Zoals ook Pieta op een gegeven moment geen woord meer kon uitbrengen, ook niet op papier.
Troost
Dat de combinaties van foto en tekst mij in elk geval op het eerste gezicht niet zo vaak aanspreken, komt misschien niet op de laatste plaats doordat de tekst zo door en door Nederlands is qua stemming en inhoud en de foto’s zo door en door Portugees zijn, mediterraan, zonovergoten. Wel geven de heldere en kleurrijke beelden vaak een gevoel van bevrijding, van troost vooral. En uiteindelijk ga je ook heel sterk de liefde voelen waarmee de fotografe dit boek gemaakt heeft. Het is een heel persoonlijke liefdesbetuiging van een dochter aan een moeder met wie zij aanvankelijk een moeilijke relatie had.
‘Ik hoop van harte dat dit foto-essay troost biedt’, zo eindigt de Tilburgse fotografe haar inleiding. ‘Dat het uitnodigt om met elkaar te praten over leven, liefde, afscheid, dood. Elkaar nabij te zijn. Wees genereus en deel je liefde. Zeg, schrijf, of knipper met je ogen: ik hou van jou. Zolang het nog kan.’
Wereld ALS Dag
Zul je met mij is het eerste fotoboek van Wolthaus Paauw. Wel werkte zij als fotografe mee aan diverse ander boeken, onder meer over Tilburgse onderwerpen als de bouwers van carnavalswagens, de Piushaven en Tilburg University. De publicatie van dit boek werd mede mogelijk gemaakt door liefst honderdvijfentwintig donateurs die het project ondersteunden via het crowdfunding-platform Voordekunst en door de Stichting ALS Nederland die vooraf honderd boeken bestelde De oplage telt veertienhonderd exemplaren, wat een flink aantal is voor een uitgave in eigen beheer. Anderzijds zal het mij niet verbazen wanneer er veel belangstelling blijkt te bestaan van de kant van ALS-patiënten en hun familie.
Het boek wordt op Wereld ALS Dag 21 juni 2020 gepresenteerd bij PARK Platform for visual arts, Wilhelminapark 53 te Tilburg. Belangstellenden zijn welkom van 13.00 tot 17.00 uur, maar niet tussen 15.15 en 16.15 uur in verband met een besloten gedeelte voor genodigden. Het eerste exemplaar heeft de fotografe overigens al overhandigd, aan haar vader.
Zul je met mij. Foto-essay over liefdevol rouwen. Tekst en fotografie Gerdien Wolthaus Paauw. Met een voorwoord van Sjaak Körver. Boekontwerp Carolina Aboarrage. ISBN 978-90-9033189-8, € 34,50.
Het boek kan besteld worden via www.zuljemetmij.nl
© Brabant Cultureel 2020