Een zestiende-eeuwse schilder uit Helmond die naam maakte als landschapsschilder en in elk geval onder kunsthistorici niet werd vergeten. Nu, vierhonderdvijftig jaar na zijn dood is er voor het eerst een boek dat geheel aan hem is gewijd en komt er een expositie met en over zijn werk. In Helmond.
door Lauran Toorians
Helemaal vergeten is hij nooit, niet in zijn geboorteplaats Helmond en ook niet daarbuiten. Toch is Lucas Gassel nooit een echt bekende naam geworden onder de laatmiddeleeuwse en humanistische paneelschilders uit de Nederlanden. Misschien zijn die er gewoon teveel en ook andere grootheden als Joachim Patinir, Herri Bles en Barend van Orley zullen bij het grote publiek altijd in de schaduw staan van Pieter Brueghel die nu eenmaal in elk pannenkoekenhuis de placemats mocht ontwerpen. Lucas Gassel werd geboren rond 1488, werkte in Antwerpen en Brussel en overleed rond 1569. De exacte jaartallen zijn niet bekend, maar we mogen dus aannemen dat hij nu (ongeveer) vierhonderdvijftig jaar dood is. Dat is voldoende aanleiding om hem nu eindelijk eens in de schijnwerpers te zetten.
Verdiend
In Helmond zijn in het verleden al vaker plannen gemaakt voor een overzichtstentoonstelling die er toen steeds niet kwam. Nu gaat dat wel gebeuren en in de aanloop daar naartoe verscheen een boek dat geheel is gewijd aan zijn leven en werk. Dat is allebei een primeur. Voor het eerst (ooit, ergens) een overzichtstentoonstelling en een boek dat geheel is gewijd aan Lucas Gassel. En dat is volledig verdiend, zo maakt dit boek duidelijk. Lucas Gassel haalde dan misschien niet de wereldtop en hij schilderde nogal knullige mensfiguurtjes, maar als landschapschilder was hij een meester. Op dat vlak neemt hij ook een belangrijke positie in in de ontwikkeling van dit genre.
Ger Jacobs en Hans van de Laarschot, de auteurs van dit boek, deden gedurende vijf jaar gericht onderzoek en spoorden niet alleen zoveel mogelijk nog bestaande werken van de schilder, zijn leerlingen en navolgers op. Zij plozen ook de schaarse gegevens over zijn biografie uit, beschreven het Helmond van zijn tijd en stelden een genealogisch overzicht op dat laat zien dat zijn familie al anderhalve eeuw in Helmond verbleef en ook banden had met Gemert en Deurne.
Bescheiden zijn de auteurs ook, want zij vinden het (overgebleven) oeuvre van Lucas Gassel maar klein, terwijl dat met ongeveer honderd werken best meevalt. Er zal inderdaad – zoals zij vermoeden – het een ander verloren zijn gegaan, maar er zijn tijdgenoten die veel minder werken op hun naam hebben. Het boek bevat een catalogus van alle nu bij Jacobs en Van de Laarschot bekende werken, waarbij opvalt dat van nogal wat van die werken de verblijfplaats onbekend is. Ooit gesignaleerd op een veiling, bij een antiquair of in een historische collectie en sindsdien weer ‘ondergedoken’ in een privéverzameling. Het zou mooi zijn als boek en tentoonstelling de trotse bezitters er toe brengt zich te melden zodat de kunsthistorici ook deze werken nog eens in het echt kunnen bestuderen.
Tennis
Het boek is breed opgezet, maar vlot leesbaar en ook voor wie niet is ingewijd in de geheimen van de zestiende-eeuwse schilderkunst goed te volgen. Alle besproken schilderijen, prenten en tekeningen zijn erin afgebeeld, vaak ook met detailfoto’s. Die laten verrassende dingen zien die het boek ook benoemt, zoals een volgeladen karretje dat een mijngang wordt uitgeduwd, op rails! En een van de oudste afbeeldingen van een potje tennis, of beter een voorloper van dat spel: ‘jeu de paume’. Het wordt op het schilderij gespeeld op een ommuurd speelveld, in werkelijkheid vaak ook in een hal. In Nederland is een dergelijk speelveld (dat later werd overkapt) bewaard gebleven op het terrein van het voormalige Huis ter Kleef in Haarlem, daar gebouwd rond 1560. Lucas Gassel zal het spel hebben gezien in Brussel.
Dergelijke details maken de schilderijen van Lucas Gassel ook nu nog leuk om naar te kijken. Andere vragen wat meer uitleg, zoals het Bijbelverhaal dat ook het hoofdmotief is in het schilderij met het potje tennis. De schilderijen hebben soms ook iets van een zoekplaatje of een rebus die voor het beoogde eigentijdse publiek redelijk doorzichtig zal zijn geweest, maar waarvoor het ons – zonder nadere uitleg – aan kennis ontbreekt. Wie het geduld neemt om dergelijke puzzels op te lossen, komt daarmee ook een stapje dichter bij de wereld van de zestiende eeuw. Dit boek helpt daarbij.
Ger Jacobs & Hans van de Laarschot, Lucas Gassel. Meester-schilder uit Helmond. Helmond: Stichting Lucas Gassel 2019, 191 pp., hb., € 25,00. Te bestellen via lucasgasselboek@gmail.com
‘Lucas Gassel. Meester van het landschap’, van 10 maart t/m 7 juni 2020 in Museum Helmond/Kunsthal Helmond.
Lees ook op Brabant Cultureel: Recent ontdekt schilderij zegt veel over drijfveren van schilder Lucas Gassel
© Brabant Cultureel 2019
Goedendag ik heb een schilderij van lucas gekocht op een vintage er staat alleen lucas op het schilderij vermeld het zijn witte huisjes aan zee met steigers mijn vraag is zou dat een schilderij van hem kunnen zijn