Het Zuidelijk Toneel kiest voor het nieuwe seizoen duidelijk een thema: criminaliteit. En de kijkers moeten niet denken dat ze altijd schone handen hebben. Voor de eerste grote productie zijn twee veelbesproken Tilburgers – Diederik Stapel en Anton Dautzenberg – al aan het schrijven.
door Arnold Verplancke
“We willen meerdere facetten van criminaliteit laten zien en vooral ook de rol die wij als burger daar bij hebben. Schuldig of onschuldig? Er is altijd wel een vorm van medeplichtigheid,” aldus artistiek leider Piet Menu.
De Achterkant van …. Zo heet de voorstelling waarmee Het Zuidelijk Toneel (HZT) het nieuwe seizoen opent. Op de plaats van die puntjes staat dan de naam van de plaats waar de groep optreedt. Dus De Achterkant van Eindhoven, Breda, Tilburg, noem maar op. De grote lijn van het toneelstuk verandert nauwelijks per speelstad, maar krijgt wel een eigen lokale kleur. De begeleidende expositie zal wel per regio sterker verschillen, om de herkenbaarheid van de lokale criminaliteit te vergroten. Vanaf half mei gaat HZT samen met Kinkorn uit Tilburg die tentoonstellingen opbouwen in de steden waar in het najaar wordt gespeeld. Met lokale gegevens en cijfers, zoals hoeveel moet je neertellen voor een pistool in deze plaats. En in samenwerking met jongeren die in de gevangenis hebben gezeten: ervaringsdeskundigen.
Inspiratie heeft Menu gevonden in het boek De Achterkant van Nederland. Daarin beschrijven Pieter Tops en Jan Tromp de volgens hen wijdverbreide criminaliteit in de provincie Noord-Brabant, de schaduweconomie die daarmee gepaard gaat en hoe boven- en onderwereld verstrikt raken door het criminele geld van bijvoorbeeld de drugshandel.
Maar dat probleem benoemen, betekent nog niet dat het is opgelost, beseft Menu. “Het is een heel netwerk. Iedereen kent wel iemand die weer iemand kent die daarmee bezig is.” Het stuk richt zich daarom ook op jongeren. “Zij staan nog voor de keuze daaraan mee te doen. Hoe verloopt zo’n proces, wat zijn de overwegingen? En we willen de consequenties laten zien van die eerste onbewuste stap.”
Goegemeente
Als schrijvers voor De Achterkant van… zijn aangetrokken Diederik Stapel en Anton Dautzenberg. Namen die garant staan voor publiciteit. Stapel (1966), ooit een gerenommeerd hoogleraar sociale psychologie die het niet zo nauw heeft genomen met zijn onderzoeksgegevens en die nu werkt in een verslavingskliniek. Dautzenberg (1967) een schrijver met heel wat werken op zijn naam en die ook actief is voor de Quiet500. Hij laat de goegemeente regelmatig schrikken door in de bres te springen voor bedreigde pedofielen, het verzinnen van interviews en het twijfel zaaien over een nierdonatie. Stapel en Dautzenberg publiceerden samen twee boeken en zij werken nu nog aan de tekst voor HZT. Joris van Midde tekent straks voor de regie. De première staat gepland voor 7 september 2019 in Theaters Tilburg.
Het Zuidelijk Toneel valt niet te vergelijken met een toneelgroep in de traditionele, bijna ouderwetse zin van het woord. Het heeft geen eigen acteurs en regisseurs in dienst, maar dat geldt voor vrijwel elk gezelschap in Nederland, uitgezonderd die in Amsterdam en Den Haag. Bezuinigingen hebben dat al lang geleden onmogelijk gemaakt.
Artistiek leider Piet Menu regisseert ook niet zelf. Hij en zijn staf kiezen, initiëren, produceren en begeleiden voorstellingen die zij belangwekkend vinden. Tegenover de kritiek dat HZT daardoor geen eigen gezicht heeft en een eigen regisseur ontbeert, staat dat Menu als intendant wel zijn stempel op de producties drukt. Door de keuzes die hij maakt, de thema’s, de regisseurs met wie hij regelmatig samenwerkt en het feit dat die weer vaak hun favoriete acteurs meebrengen.
Dorpen
De achterkant van….is bedoeld voor de steden. Maar ook in de dorpen en het buitengebied spelen zich allerlei vormen van criminaliteit af. Denk aan de vaten chemicaliën die overal in de bossen opduiken, de verhuurde boerenschuren waar niemand naar binnen kan kijken. En ook daar geldt dat velen medeplichtig zijn, alleen al door het mede weten.
In vijf Brabantse dorpen gaat HZT Eldorado spelen, een muzikaal theaterspektakel met medewerking van lokale fanfares en koren. Bart van Dongen en Wiske Sterringa maken de voorstelling, samen met regisseur Roel Swanenberg. Eldorado zal volgend jaar te zien zijn in Cuijk, Bernheze, Loon op Zand, Hilvarenbeek en Rucphen, bij voorkeur in boerenschuren en paardenmaneges.
De fanfares en koren vormen niet alleen een muzikaal randje. “Zij staan ook voor de vraag: wat is het moment dat je stopt met meedoen. Je gaat mee in de polonaise, totdat je zegt: nu stop ik, hier wil ik niet medeplichtig aan zijn.”
Nepschilderijen
Hoe crimineel is het maken van schilderijen die niet van echt zijn te onderscheiden? Meestervervalser Geert Jan Janssen (Waalre 1943) heeft werken gemaakt in de stijl van Picasso en Karel Appel waarvan sommige door hen als echt zijn erkend. Toen de politie een inval deed op zijn Franse landgoed vonden ze zestienhonderd werken van wereldberoemde schilders. Valse en ook enkele echte. Kunstkenners wisten het kaf niet van het koren te scheiden.
In samenwerking met BERLIN uit België en de meestervervalser zelf produceert HZT voor Nederland de bijzondere voorstelling True Copy. De aanloop naar deze productie heeft breed de media gehaald eind november 2018. Mira Feticu, een schrijfster uit Den Haag, kreeg toen een brief met een tip waar een gestolen pasteltekening van Picasso te vinden zou zijn. Zij reisde spoorslags naar Roemenië en vond daar inderdaad de sinds 2012 vermiste Tête d’Arlequin. In haar ogen de echte, maar een kenner prikte er doorheen: een vervalsing. Een paar dagen later bekende de theatergroep BERLIN dat het ging om een stunt om aandacht te trekken voor deze voorstelling. En sorry, dat het niet de bedoeling is geweest deze schrijfster (van een boek over de schilderijenroof) helemaal naar Roemenië te laten reizen.
Schijnheilig
Los van deze aanloop gaat het toneelstuk over de drijfveren en het vakmanschap van de vervalser en ook hoe hij er toe gekomen is. Medeplichtigheid speelt hier ook. Hoe leuk vinden we het niet als al die hooggeleerde experts zich vergissen en al die rijke verzamelaars er in tuinen? Onbewust voelen we sympathie voor de vervalser als een soort Robin Hood. En in hoeverre speelt de kunstwereld zelf mee aan deze praktijken? Hoe schijnheilig is die? “Er zijn schattingen dat twintig procent van de kunst die verhandeld wordt, vals is,” aldus Menu. “Op het moment dat een verkoop van een schilderij is afgesloten, heeft niemand er meer belang bij om te laten uitkomen dat het geen echte is.”
Deze veelbesproken voorstelling presenteert HZT al deze zomer op het Theaterfestival Boulevard in ’s-Hertogenbosch, van 1 tot 11 augustus 2019. Daarna is ze te zien in kleine zalen in de drie zuidelijke provincies in januari en februari 2020. Tijdens de voorstelling is er ook een veiling van schilderijen van Jansen, niet van echt te onderscheiden. In België bracht een Dora van hem (naar Picasso) toch drieduizend echte euro’s op.
Me Too
Buitenstaanders zijn de afgelopen jaren flink geschrokken van alle verhalen over gerenommeerde oudere acteurs, castingbureaus en anderen rond het theater die hun handen niet thuis konden houden of zich graag nog intiemer uitdrukten. Alles kreeg het stempel van Me Too en van intimidatie en machtsmisbruik.
Ook dat actuele onderwerp pakt HZT op, en wel in de productie Casting The Pass. De bedoeling is er geen gemakkelijk eenduidig verhaal van te maken. Regisseur Bram Jansen (1988) is van plan juist de complexe relatie tussen dader en slachtoffer onder het vergrootglas te leggen en het systeem voelbaar te maken waarbinnen grenzen vervagen. “Met jonge ambitieuze acteurs die de top willen bereiken en anderzijds de castingdirecteur die macht heeft en die vriendschap, macht en relatie ook niet altijd goed uit elkaar weet te houden,” aldus Menu. “Het gaat er om het perverse spel dat tussen die twee ontstaat vorm te geven.” Aan de tekst wordt nog geschreven.
De personages zijn een jonge acteur die auditie doet voor zijn droomrol en een castingdirecteur, die de jongen thuis ontvangt in zijn keuken. Het stuk waar de jongen graag in wil spelen, heet The Pass (ook verfilmd), over twee jonge profvoetballers tussen wie een erotische spanning ontstaat. Jord Knotter (1989) zal bij HZT de jongeman zijn en Gerardjan Rijnders (1949) de castingdirecteur. Interessant om Rijnders na al die jaren terug te zien als acteur. Jarenlang was hij artistiek leider van Zuidelijk Toneel Globe, zoals het gezelschap toen voluit heette. De première van deze productie voor de kleine zaal staat gepland voor 20 maart 2020 in Tilburg.
Dutroux
Opschudding kan zeker het stuk veroorzaken dat in mei volgend jaar op de planken komt: De vrouw die de honden te eten gaf. Het gaat over de vrouw van de Belgische misdadiger Dutroux, die toen haar man gevangen zat wel de honden te eten gaf, maar niet de opgesloten meisjes. De tekst zal gebaseerd zijn op de gelijknamige roman van Kristien Hemmerechts waarmee zij vijf jaar geleden België op zijn kop zette.
“Het gaat niet om het goedpraten van Michelle Martin. Maar wij hebben geen doodstraf. Dat wil ook zeggen dat mensen recht hebben op een tweede kans. Toen zij haar straf had uitgezeten en vrij kwam, ontstond er zo’n haatreactie. Het deed me denken aan wat Hannah Ahrendt schreef na Adolf Eichmann over de banaliteit van het kwaad. We kunnen eigenlijk niet meer accepteren dat zo iemand ook nog een mens is. De voorstelling vraagt zich af: als het kwaad een gezicht krijgt en weer mens wordt, hoe gaan we daar mee om?” Marie-Louise Stheins (1957) speelt de vrouw.
HZT heeft nog veel andere verrassingen in petto, locatietheater en producties voor festivals en voor kleine zalen, veelal in samenwerking met andere gezelschappen of theaters:
Een democratische avond voor bijna iedereen
Participatietheater over democratie voor onder meer Boulevard en Oerol.
Wat we normaal niet horen
Met Laura van Dolron.
ALL
Co-productie met theatergroep BOG op Boulevard.
Een avondje Beckett
Regie Kris Verdonck.
De Man in Azië
Theatercollege, regie en spel Lucas de Man.
Achttien
Een voorstelling met vluchtelingen.
Meer over de voorstelling Eldorado:
Eldorado2020.nl
© Brabant Cultureel 2019