De leerling regisseert de docent. De docent speelt Spinoza en zichzelf. “Het is voor het eerst dat ik Han speel”, constateert acteur Han Kerckhoffs (1953) zelf met enige verbazing, zittend in de kantine bij Het Zuidelijk Toneel.
door Arnold Verplancke
Spinoza geldt als de belangrijkste Nederlandse filosoof. Hoe maak je een toneelstuk over een weliswaar wereldberoemde denker, wiens werk eeuwen later nog steeds uitdaagt, maar die bij het publiek alleen nog maar vaag bekend is van een enkel standbeeld, een straatnaam of dat zeldzame bankbiljet van duizend gulden? En van wie de boeken taai heten te zijn, zeker zijn geometrisch opgebouwde hoofdwerk Ethica.
Op de vraag of hij de Ethica heeft gelezen, antwoordt acteur Han Kerkhoffs eerlijk: “Nee nee. Dat is te zware kost voor mij.” Schrijver/regisseur en filosoof Stefaan van Brabandt (1979): “Ik heb er in gebladerd. In mijn studie is het wel behandeld.” Kerckhoffs: “Aan het eind van het stuk zeg ik tegen het publiek: daar kun je cursussen over volgen.”
Toch brengt het Het Zuidelijk Toneel de komende maanden de voorstelling Spinoza die Van Brabandt, Kerckhoffs en dramaturg Wannes Gyselinck (1980) samen hebben gemaakt. De eerste twee kennen elkaar al lang. Kerckhoffs gaf les aan de Studio Herman Teirlinck in Antwerpen waar Van Brabandt toen zijn toneelopleiding volgde.
Vrij
“Wat heeft Spinoza ons vandaag de dag nog te vertellen? Daar gaat het mij om. Zijn moed om vrij te denken. Dat gold ook voor Socrates en Marx over wie ik eerder voorstellingen maakte. Spinoza werd zelfs verbannen uit de joodse gemeenschap en uit zijn familie”, aldus Van Brabandt. Hij wil graag uitdragen wat hij heeft geleerd tijdens zijn studie filosofie. Zoals hij al eerder deed in de serie tv-documentaires Het voordeel van de Twijfel voor de Vlaamse tv-zender Canvas en in het begeleidende boek dat daarbij verscheen.
Hem staat een toegankelijke en levendige voorstelling voor ogen. “De drempel laag en de lat hoog, zeg ik altijd. Ik wil filosofie uit de ivoren toren halen en laten zien dat ze nu nog relevant en actueel kan zijn. Ook als het gaat om de concrete vragen: wat is het goede leven en wat is goed samenleven.”
Omdat er betrekkelijk weinig bekend is over de levensloop van Spinoza, maken ze geen biografisch toneelstuk. Als formule is gekozen voor de verhouding van de acteur tot Spinoza. Af en toe wordt Han Kerckhoffs Spinoza en daarna stapt hij weer terug als zichzelf. Acteur en rol vloeien voortdurend in elkaar over. De werktitel die Kerckhoffs bedacht, ‘Stel Spinoza’, sluit aan op de moeilijke Ethica die zelf ook vertrekt vanuit een aantal stellingen en aannames waarop Spinoza een heel bouwwerk optrekt. Van Brabandt: “Stel dat Han Spinoza is.”
Solorol
Deze solorol kan Kerckhoffs sterk vanuit zichzelf benaderen. “Wat heb ik met die man? Wat betekent Spinoza voor mij, Han Kerckhoffs die zich na veertig jaar als acteur afvraagt: ga ik nu toch nog een keer het toneel op, als Spinoza en als fictieve Han Kerckhoffs?”
Natuurlijk komt het godsbeeld van Spinoza uitgebreid aan de orde. Dat was in zijn tijd godslasterlijk. Het afwijzen van een persoonlijke god en van wonderen. “De brutaliteit die hij had en de onbezonnenheid om dat te durven”, aldus Kerckhoffs. “De nadruk die hij legt op de rede, de ratio. Als het unieke instrument van de mens, dat hem tot een goed leven kan leiden.” De acteur is niet gelovig, maar vindt het godsbeeld van Spinoza zeker interessant als denkoefening. “Waar ik me wel in kan vinden is, dat de wetten van de natuur alles bepalen. Dat kun je god noemen, maar je kunt ook zeggen: er zit een stuk logica in van begin tot einde en daar zijn wij als mensen ook maar een onderdeel van.”
Foto Phile Deprez
Van Brabandt vult aan: “We zijn gedetermineerd door de wetten van de natuur. Maar dankzij het bewustzijn kunnen we wel van een afstandje naar onszelf kijken, waardoor een minimale vrijheid binnen komt. Door het bewustzijn kunnen we inzien wat ons bepaalt en ontstaat die speelruimte. We zijn als het ware bewuste automaten! Een computer maakt ook rekensommen, maar weet dat niet. Wij weten het en ontlenen er ook een zeker plezier aan. Puur de rede die zich amuseert met zichzelf. Dat is toch een uniek menselijk vermogen en daarin schuilt ook een blijheid en een vrijheid.”
Filosofenserie
In het toneelstuk komt veel van Spinoza niet aan de orde, zoals zijn opvattingen over de rol van de staat, de democratische bestuursvorm, de vrijheid van meningsuiting. Ze moesten kiezen en hebben eruit gehaald wat voor hen van belang is. Als het aan Van Brabandt ligt, zal Spinoza niet de laatste zijn in zijn filosofenserie. Als vierde wil hij een dialoog maken tussen Sartre en De Beauvoir. Daarna staan nog Schopenhauer en Nietzsche op zijn programma, “maar gespreid over heel veel jaren”, voegt hij daar weer voorzichtig aan toe.
Foto Phile Deprez
Ondanks het lastige onderwerp, is de voorstelling Spinoza vijfentwintig keer verkocht en vaak al uitverkocht. Ze is geschikt voor de kleine zaal, heeft weinig decor en is een pure vorm van teksttheater, in iets meer dan een uur. “Maar lichtvoetig en badinerend”, wil Van Brabandt nog wel gezegd hebben. En er zit de primeur in dat Kerckhoffs ook zichzelf speelt: “Meestal kan ik me achter een rol verschuilen. Nu niet.”
Aan het eind van het gesprek verrast Van Brabandt zichzelf nog met een sluitrede, nadat hij heeft gezegd dat het een lichtvoetig en ironisch toneelstuk wordt. “Rede heeft altijd te maken met afstand nemen. Ironie is ook afstand nemen. Dus de rede is letterlijk ironie, zou je kunnen zeggen. Ook in die zin klopt de speelstijl met Spinoza.”
Doorloop
Een maand na dit eerste gesprek en vlak voor de première zien we een doorloop. Han zit soms als een soort bovenmeester aan een ruwhouten tafel. Achter hem klotst voortdurend en heel breed de eeuwig golvende zee. “Stel Spinoza”, begint hij inderdaad. En al vlug verrast hij de toehoorders met de stelling: “God bestaat!” Maar dan volgt hoe Spinoza daar invulling aan geeft. De vriendelijke en relativerende acteur anno 2019 en de rationele filosoof van weleer vullen elkaar wonderwel aan. Han in hemdsmouwen en Spinoza met zijn brede witte kraag om de hals.
Toneelstuk: Spinoza. Productie: Het Zuidelijk Toneel.
Concept en regie: Stefaan van Brabandt.
Spel: Han Kerckhoffs.
Artistiek advies: Piet Menu.
Dramaturgie: Wannes Gyselinck.
Te zien in onder meer Tilburg 29 januari – 1 februari (uitverkocht);
Den Bosch 15 februari; Roosendaal 19 maart; Eindhoven 27 maart.
Op 29 januari en 1 februari zijn er in Theaters Tilburg ’s middags bovendien lezingen en gesprekken over Spinoza.
BARUCH SPINOZA (1632-1677)
Hij was van joodse afkomst en woonde in Amsterdam. Door zijn opvattingen over god (zie hieronder), zijn afwijzing van het joodse volk als ‘uitverkoren’ en ook van de goddelijke oorsprong van de tora/bijbel werd de banvloek over hem uitgesproken en werd hij uit de joodse gemeenschap verstoten. Nadat hij in Amsterdam zelfs was aangevallen met een dolk, vluchtte hij. Hij wist in zijn onderhoud te voorzien door het slijpen van lenzen voor microscopen en vergrootglazen en leefde enige tijd in Rijnsburg (Z-H). Zijn woning daar is nu ingericht als een klein museum en maakt naam als het Spinozahuis (Spinozalaan 29). Daar heeft hij het manuscript van de beroemde Ethica geschreven, dat pas na zijn dood kon worden uitgegeven. Vervolgens verhuisde hij naar Den Haag waar hij overleed.
REMBRANDT
Het toneelstuk Spinoza van Het Zuidelijk Toneel is niet het eerste over de grote filosoof. Dimitri Frenkel Frank schreef in 1964 onder dezelfde titel een werk. Daarin botsen de tijdgenoten Spinoza en Rembrandt met elkaar, hoewel dat in werkelijkheid nooit is gebeurd. Toneelgroep Studio speelde het met Henk van Ulsen als Spinoza. (Dimitri Frenkel Frank, Spinoza. Amsterdam: De Bezige Bij 1964).
WAARIN ‘GELOOFDE’ SPINOZA EIGENLIJK?
Niet in een god als persoon. Dat is een bedenksel van mensen die een godsbeeld scheppen naar hun eigen gelijkenis. Ook niet in een god die iets buiten zichzelf heeft geschapen, zoals een wereld of de mens. Spinoza breekt met die tegenstelling door maar één substantie te erkennen, oneindig, ondeelbaar, eeuwig, die zowel god als natuur mag heten (deus sive natura), de totaliteit van alles, de scheppende natuur. Deze god van Spinoza oordeelt niet, is ongevoelig voor gebed en grijpt niet in in het wereldgebeuren. Het is een absoluut oneindig wezen, met een oneindig aantal eigenschappen waarvan wij mensen er maar twee kennen: de uitgebreidheid en het denken. Ook in de mens zijn die twee in een eindige variant te herkennen als respectievelijk lichaam en ziel (het denken). Op die manier vormt de mens een afspiegeling van deze verschijningsvormen van god (pars dei).
De god van Spinoza denkt en handelt noodzakelijkerwijs, niet vrij indien we daar ‘willekeurig’ onder verstaan, maar vrij volgens zijn innerlijke wezen. De natuurnoodzakelijkheid van alle dingen is belangrijk in het denken van Spinoza. Dat geldt ook voor de mens. Die is geprogrammeerd op zelfhandhaving. Gelukkig is hij naar zijn natuur een redelijk wezen. Door groter inzicht na te streven, kan hij ook evenwichtiger gaan handelen en zich minder laten meeslepen door hartstochten, die hem afhankelijk maken van de buitenwereld.
De mens kan leren om alles als deel van het geheel (god) te zien en ook de gebeurtenissen in zijn eigen leven te beschouwen vanuit het oogpunt van de eeuwigheid (sub specie aeternitatis). Het leert hem de medemens met respect te bezien, zeker zodra hij beseft dat die medemens ook handelt vanuit een noodzakelijkheid. Deze visie geeft Spinoza de gelegenheid het hele wereldgebeuren met stoïcijnse kalmte te ervaren.
BIJBEL = MYTHE
In zijn bijbelkritiek wijst Spinoza alle wonderen af. Zijn god heeft immers geen toverkunsten nodig om te zijn wie hij is. Sterker nog, god zal nooit tegen de wetten van de logica in gaan, omdat die wetten een uitdrukking van hemzelf zijn. Bijbelvertellingen zijn goedbedoelde moralistische mythen voor het gewone volk.
Wat zijn maatschappijvisie betreft, pleitte Spinoza al in de zeventiende eeuw voor een democratische samenleving, waarin een evenwicht van krachten bestaat en geen opeenhoping van macht. De staat kan en mag de menselijke vrijheid van denken niet aantasten. Wel het handelen aan banden leggen ten bate van de vrede en veiligheid in de samenleving.
B. de Spinoza, Ethica. Vertaling N. van Suchtelen. Amsterdam-Antwerpen: Wereldbibliotheek 1969, vijfde druk.
B. de Spinoza, Theologisch-Politiek Traktaat. Vertaling F. Akkerman. Amsterdam: Wereldbibliotheek 1997,
ISBN 90-284-17737.
© Brabant Cultureel 2019