Wat inspireert een architect bij de keuzes die hij maakt? Welk project dat hij in Brabant bouwde, ligt hem na aan het hart? Voor de Bredase architect Pascal Grosfeld is dat de aanleg van een wijngaard en de renovatie van het gastenverblijf op landgoed Sint-Catharinadal in Oosterhout. Grosfeld: “Soms wil je als architect een punt zetten, maar dat was hier niet het geval. Het is zo’n bijzonder historisch complex. Wie zijn wij om dat te willen veranderen?”
door Corien Ligtenberg
In de Heilige Driehoek, een groen gebied tussen de snelweg A27 en de bebouwde kom van Oosterhout, liggen drie abdijen. De oudste is de priorij Sint-Catharinadal. Hier woont en werkt de oudste vrouwenkloostergemeenschap van Nederland, die van de norbertinessen. De gemeenschap bestaat sinds 1271 en is sinds 1647 gehuisvest op het landgoed Sint-Catharinadal in het Slotje De Blauwe Camer. In de winterzon ligt het landgoed – met het slotje, het wijnhuis, de tuinen en de wijngaard – er schitterend bij. “Het complex ademt zo’n bijzondere sfeer, het heeft on-Nederlandse kwaliteiten”, zegt architect Pascal Grosfeld. Hij kent de plek goed. Vanuit de voortuin van het klooster wijst hij naar het einde van de met bomen omzoomde Kloosterdreef, een met kasseien bestraat pad dat langs de muur van het kloostercomplex loopt. “We woonden daar om de hoek. Ik speelde hier als kind op de akkers. Wij vonden het een sprookjesland.”
Raffinement
Grosfelds eerste project ligt op een steenworp afstand van het klooster. Toen zijn ouders op vakantie waren, heeft hij, toen nog student, de inpandige verbouwing van de huisartsenpraktijk van zijn vader ontworpen en samen met een timmerman eigenhandig uitgevoerd. Grosfeld: “Daar heb ik veel van geleerd. Het was een startpunt, het gaf inzicht. Ik had een fascinatie voor het modernisme en was weg van het werk van architecten als Tadao Ando en Luis Barragán. Ik weet nog goed dat een detail in de praktijk waar glas, stuc en een deur bij elkaar kwamen, echt voor een nulmoment in het detail zorgde. Het raffinement dat daar inzat, dat pure, heb ik nooit meer losgelaten.”
Grosfeld studeerde in 1994 af en ging werken bij Dirrix van Wylick Architecten in Eindhoven. In 1996 vestigde hij zich, gesteund door een startstipendium, als zelfstandige in Breda. Niet lang daarna werd hij benaderd om een ontwerp te maken voor de vestiging van het Bredaas Museum in de voormalige Chassékazerne aan De Parade. Grosfeld: “Er waren vier architecten uitgenodigd om een presentatie te geven, en ik werd uitgekozen. Ik was achtentwintig en werkte nog helemaal alleen. Een vliegende start voor mijn bureau.”
Grosfeld legde zich meer en meer toe op de herbestemming van complexen. Belangrijk was een grote opdracht voor de universiteitsbibliotheek Utrecht die is gehuisvest in zeven aan elkaar grenzende Rijksmonumenten in het centrum van Utrecht. “Daar ben ik van 2005 tot 2012 bij betrokken geweest. Het begon met Letteren, toen volgde Rechten, en zo ging het verder. Dat was echt een hoogtepunt in mijn loopbaan.”
Klooster
In de zomer van 2014 werd Grosfeld gevraagd om te adviseren over de toekomst van klooster Sint-Catharinadal en de omringende akkers, alles bij elkaar een gebied van zo’n twaalf hectare. De nonnen dachten onder meer aan de aanleg van een wijngaard op de voormalige akkers waar eerder koeien liepen en maïs werd verbouwd. Doel van de zusters was om met het project nieuwe wegen te banen om het klooster in stand te houden – daarvoor was geld nodig – en bovendien de kloostergemeenschap op peil te houden. In het klooster wonen nog maar zestien zusters waarvan de meesten op leeftijd zijn. Daarbij was het zaak zowel het serene karakter van het klooster te behouden als de rust van de zusters te waarborgen. Met andere woorden: de activiteiten die de wijnbouw met zich meebrengt, mogen geen invloed hebben op het dagelijks leven van de zusters.
In het najaar van 2014 maakte Grosfeld samen met zijn collega-architect Jaap Bekkers een masterplan. Om een goede service te kunnen bieden, was het gastenverblijf toe aan modernisering en uitbreiding. Na onderzoek werd het plan ontwikkeld voor de aanleg van een wijngaard met een wijnproductiehuis en een kloosterwinkel. Er moest een moestuin komen met vergeten groenten die ook verkocht konden worden aan restaurants, een kruidentuin en een imkerij, en vanzelfsprekend ruimte voor geloofsbeleving met ook de mogelijkheid om groepen onderdak te bieden. Daarbij moest de verstilling die de orde nastreeft niet worden aangetast.
De geschiedenis van het complex gaat terug tot de dertiende eeuw. Grosfeld: “Het is zo’n bijzonder complex. We hadden niet de ambitie om een nieuwe laag toe te voegen aan de bestaande historische laag. Wie zijn wij om zo’n bijzonder historisch complex te willen veranderen?
We voelden meteen bescheidenheid tegenover de architectuur. Soms wil je als architect een punt zetten, maar hier was dat niet het geval. Architectuur is vergankelijk, maar de wijngaard staat er over honderd jaar nog.”
“We zijn uitgegaan van wat er was en hebben gekeken hoe het raamwerk dat er lag, zoals bijvoorbeeld de koeienstal en de carport, kon worden ingevuld. Logeren kon in de bestaande gebouwen. We besloten nauwelijks nieuw te bouwen. Je ziet wel moderniteit, maar die staat in verhouding tot de context. We hebben analyses uitgevoerd en scenario’s geschetst. De kern van het plan is de kloostergemeenschap die zich letterlijk moet kunnen terugtrekken in het hart van het klooster. Daaromheen ligt de schil met onder meer het wijnhuis en de winkel waar publiek op uitnodiging welkom is. Daaromheen ligt de wijngaard. Die zonering is belangrijk. Het plan ontwikkelt zich nog, maar het idee blijft overeind.”
Cuverie
De voormalige koeienstal uit 1900 werd ontdaan van toevoegingen, zodat de constructie weer tot zijn recht kwam, en verbouwd tot wijnproductiehuis met taverne, proeflokaal en cuverie. Vloer, wanden en kap werden geïsoleerd. De ruimte kreeg een nieuwe vloer en de oorspronkelijke houtstructuur is weer zichtbaar. De spanten, die waren doorgezaagd, stutten op metalen kolommen. Antieke kroonluchters aan het plafond. “We hebben een professionaliseringsslag gemaakt en meer aangepakt dan alleen de schil.”
Grosfeld wilde de taverne dezelfde sfeer meegeven die je ervaart wanneer je een kathedraal inloopt. “Dat gevoel van verstilling, van bezinning, dat je weer in verhouding staat.” Boven de entree van de taverne hangt een antiek houten wiel dat tijdens de werkzaamheden bij een oude waterput op het terrein werd gevonden. Het is een subtiele verwijzing naar de naamgeefster van het klooster. Het verhaal gaat dat de vrome Catharina marteling aan een rad met ijzeren punten overleefde doordat een bliksemschicht het draaiende rad brak.
De cuverie, de nieuwe toevoeging aan de voormalige stal, is als een grote, wijnrode doos in het hart van het gebouw geplaatst. Hierin staan onder meer de metalen opslagtanks waarin de druivenmost rijpt en de wijnpers. Een externe bottelaar komt de wijn op het klooster in flessen doen. In de ‘schatkamer’, de ruimte waar de houten vaten liggen, zorgt speciaal grind voor de vochtregulering. Een hoge trap leidt naar het proeflokaal op de entresol.
Het dak van de carport is gesloopt, in dit gebouw is nu de winkel gevestigd waar streekproducten worden verkocht en producten die door de zusters zelf, of in opdracht van de zusters, zijn gemaakt. Bezoekers bereiken de binnenplaats tussen winkel en wijnhuis via een nieuwe brug over de kloostersingel. Het logeerhuis in het klooster is verbouwd met respect voor het historische pand. De sobere, lichte kamers hebben elk een eigen badkamer en zijn nu bereikbaar per lift. In het poorthuis, waar decennialang de conciërge woonde, zijn nu tweepersoons gastenkamers.
Wijngaard
De 7,5 hectare grote wijngaard, compleet met toegangswegen en wendakkers, is met behulp van een specialist zorgvuldig ingericht. Zo liggen de akkers bol om minder last te hebben van de vorst en staan de druivensoorten voor rode wijn in de ommuurde clos, waar het gemiddeld ongeveer vier graden warmer is dan op de velden. In 2015 zijn zes soorten druiven geplant: Chardonnay, Pinot Gris, Pinot Blanc en Auxerrois waarvan witte wijn wordt gemaakt en Pinot Noir en Gamay waarvan rosé wordt gemaakt.
In 2017 is voor het eerst geoogst, in mei 2018 voor het eerst gebotteld. De oogst van 2018 leverde de wijngaard al meer dan elfduizend flessen. De wijngaard heeft een eigen manager die ook verantwoordelijk is voor de productie en de verkoop. Hij stuurt de mensen van Go! aan, die de wijngaard onderhouden. Het voormalige schoolgebouwtje op het kloosterterrein doet nu dienst als kantine voor de mensen die op de kloostergronden werken.
Grosfeld: “Het Catharinadal is tot nu toe het laatste ijkpunt in mijn werk. Ik ben op al mijn werk trots, maar in dit project zit zoveel gelaagdheid. De omgang met de mensen, het hele proces. Ik heb tijdens de verbouwing als architect vooral een adviserende rol op me genomen. Maar ook nu voel ik nog grote betrokkenheid. Ik houd me, vrijwillig, in een team met vier anderen, als een soort supervisor bezig met de nazorg en het onderhoud. Zo willen we de relatieve harmonie tussen de onderdelen handhaven en de kwaliteit van het hele complex waarborgen. Het geeft veel voldoening om een stukje professie over te dragen en de zusters hiermee te helpen”
sintcatharinadal.nl
grosfeldbekkersvandervelde.nl
Lees ook de andere architectuurverhalen in Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2019
Reacties (1)