‘In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh’ is een boek vol nostalgie

Het boek ‘In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh’ heeft als ondertitel ‘Landschap, boerenleven en thuiswevers gefotografeerd van 1865-1920’. Het boek verscheen eind 2018, maar de foto’s waren drie jaar eerder al te zien in Natuurmuseum Brabant. Interessant is dat tekeningen die Van Gogh maakte in Brabant zijn samengebracht met citaten uit zijn brieven. Daarbij zijn Brabantse foto’s geplaatst met dezelfde onderwerpen. De meeste zijn echter van later datum. Fotografen gingen nog lang op zoek naar nostalgie.

door Irma van Bommel

Het boek In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh is samengesteld door Emy Thorissen, als conservator verbonden aan de Brabant-Collectie die is ondergebracht in de Tilburgse Universiteitsbibliotheek, en door Ronald Peeters, lange tijd werkzaam geweest bij het Regionaal Archief Tilburg. De meeste van de besproken foto’s komen uit beide genoemde archieven. Een derde belangrijk archief is het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven.

Compositie
Er is eerder, in 1990, een boek verschenen met foto’s die bij het werk van Van Gogh zijn gezocht. Dat is de publicatie van het Stedelijk Museum In relatie tot Van Gogh. Fotografie van tijdgenoten. Maar niet eerder is zoveel moeite gedaan om foto’s te zoeken uit dezelfde regio die exact dezelfde onderwerpen verbeelden of zelfs dezelfde compositie tonen. Het is de verdienste van het duo Thorissen en Peeters dat zij dit nu voor zijn Brabantse periode hebben gedaan.

Het boek van Thorissen en Peeters begint met een biografische schets van Vincent van Gogh (1853-1890). Van alle locaties waar hij heeft gewoond of op school zat, zijn oude foto’s afgebeeld, evenals van de plaatsen waarnaar hij uitstapjes maakte. Interessant is een foto uit circa 1868 van De Heuvel in Tilburg, met de lindeboom. Het lijkt een dorpsgezicht, maar het is een deel van Tilburg. Deze foto is de oudste overgebleven foto van deze stad. Samen met een foto van de Heuvelstraat in Tilburg uit circa 1870 zijn dit de twee oudste foto’s in het boek, afgezien van portretfoto’s van Vincent op dertienjarige leeftijd.

Van een van die jeugdportretten is pas onlangs vastgesteld dat het een portret van Vincents broer Theo betreft. Dit werd toevallig bekend gemaakt op de dag dat het boek werd gepresenteerd in het Provinciehuis in ’s-Hertogenbosch, dus in het boek is het nog Vincent en niet zijn broer. Het doet verder niets af aan het boek. Het gaat immers om de combinatie van beeldmateriaal met de onderwerpen die Van Gogh vastlegde.

Datering
De eerste fotografen die zich in Noord-Brabant vestigden, waren portretfotografen. De oudste bewaard gebleven foto’s zijn dan ook portretten en de oudste portretten in Noord-Brabant dateren van de jaren zestig van de negentiende eeuw. Brabantse stadsgezichten uit die tijd zijn zeldzaam. Vanaf de jaren zeventig komen ze frequenter voor, maar pas rond 1900 nam het fotograferen van stadsgezichten in onze provincie een grote vlucht. Dit had alles te maken met de prentbriefkaart die in die periode populair werd.

Ook foto’s van Brabantse dorpsgezichten van voor 1900 zijn zeldzaam. Ook hiervoor geldt dat deze pas op grote schaal werden vervaardigd nadat mechanische procédés het drukken van prentbriefkaarten met fotografische afbeeldingen mogelijk maakte. Tot 1905 mocht aan de achterkant van een prentbriefkaart alleen een adres worden genoteerd en een postzegel worden geplakt. Dat verklaart dat op prentbriefkaarten van voor 1905 vaak tekst voorkomt rondom de fotografische afbeelding aan de voorzijde. Vanaf 1905 verschoof de ruimte voor het adres naar de rechterzijde van de achterkant, zodat daar aan de linkerzijde ruimte vrijkwam voor het schrijven van tekst. Dat is dus tevens een handig dateringsmiddel. In het boek zijn veel prentbriefkaarten opgenomen. Daar zijn er dan ook vrij veel van bewaard gebleven.

Heel bijzonder zijn de foto’s die de kunstschilder Victor de Buck (1855-ca.1916) rond 1886 maakte van de boerenbevolking bij Bladel. Het zijn de oudste overgebleven foto’s van het Brabantse boerenleven en misschien ook de enige die in die periode zijn gemaakt. Hij maakte deze foto’s om als voorbeeld te dienen voor zijn schilderijen en die van zijn collega-schilder en vriend Jozef Gindra. De collectie bevindt zich in het Regionaal Historisch Centrum in Eindhoven. De Buck fotografeerde de mensen buiten, werkend op het land, en in en om hun eenvoudige lemen huizen. Enkele van deze foto’s zijn afgebeeld in het boek.

Geregisseerd
Een tweede bijzondere collectie foto’s is die van kunstfotograaf Henri Berssenbrugge (1873-1959) die van 1901 tot in 1906 in Tilburg gevestigd was en die sfeervolle foto’s maakte van werkende boeren op het land. De collectie bevindt zich in het Regionaal Archief Tilburg. Van Berssenbrugge zijn veel foto’s opgenomen in het boek. Dat is logisch, want zijn foto’s lijken nog het meest op de tekeningen en schilderijen van Van Gogh. Of Berssenbrugge zich op van Gogh heeft gebaseerd is niet met zekerheid te zeggen, want het werk van Van Gogh was pas in 1905 in een grote expositie te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam en de foto’s van Berssenbrugge dateren van voor dat jaar. Het is ook goed mogelijk dat hij zich in zijn composities, net als Van Gogh en vele andere schilders eind 19e eeuw, liet inspireren door de Franse schilder Jean-François Millet. De foto’s van Berssenbrugge zien er door die gezochte poses geregisseerd uit, in tegenstelling tot de foto’s van De Buck die eruit zien als snapshots.

Het is jammer dat Van Gogh De Buck en Berssenbrugge nooit heeft ontmoet. Hij zou hun zoektocht naar het ‘eerlijke’ boerenleven hebben kunnen delen. De Buck maakte zijn foto’s vermoedelijk in 1886. Eind 1885 was Van Gogh net uit Nuenen vertrokken. Berssenbrugge kwam, zoals gezegd, pas kort na de eeuwwisseling naar Brabant.

Reproductie
Ook Van Gogh zelf maakte gebruik van de fotografie en wel door zes schilderijen te laten fotograferen door een portretfotograaf, P.H. van Bemmel uit Eindhoven. Van Gogh woonde toen in Nuenen. In 1884 gaf hij de opdracht. Hij liet foto’s in het kleine formaat van een visitekaartje afdrukken, te klein om iets van het spel van licht en donker in de werken terug te kunnen vinden. Jack van Hoek schreef hier in 2016 ook over. Als reproductiemiddel voor zijn werken viel de fotografie hem tegen en Van Gogh wendde zich tot de lithografie. Interessant is dat alle zes cartes-de-visite bewaard zijn gebleven en in het boek zijn afgedrukt.

Foto’s en prentbriefkaarten van na 1910 die in het boek zijn opgenomen, geven een beeld van de hang naar nostalgie, de wens om vast te willen houden aan het ‘goede’ Brabantse buitenleven. Aan deze nostalgie die mooie beelden opleverde, is in Noord-Brabant nog lang vastgehouden. Tot eind twintigste eeuw, getuige de fraaie fotocollecties in de Brabant-Collectie.

Vreemd is dat dit boek opent met een inleiding die een pleidooi is voor het Van Gogh Nationaal Park. Dat betreft het gebied tussen Tilburg, ’s-Hertogenbosch en Eindhoven. Van Gogh heeft gewoond in Zundert, Etten en Nuenen en deze locaties vallen buiten dat gebied. Ook heeft Van Gogh in het gebied dat zijn naam zou moeten krijgen nooit gewerkt. Of het raadzaam is om op deze manier de herinnering aan het werk van Van Gogh levend te houden, is maar zeer de vraag. Dat kun je beter doen met een boek zoals het besprokene.

Ronald Peeters & Emy Thorissen, In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh. Landschap, boerenleven en thuiswevers gefotografeerd van 1865-1920. Tilburg: Gianotten Printed Media | Brabant-Collectie, Tilburg University 2018, 128 pp., ISBN 978-90-6663-090-1, hb., € 24,95.

Lees ook op Brabant Cultureel:

Experimenten van Van Gogh in Eindhoven met reproductietechnieken

Analyse Van Gogh nationaal park is een luchtspiegeling

© Brabant Cultureel 2019