De voorbereidingen voor de grote Jheronimus Bosch tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum in 2016 leverde zoveel interessante gegevens op dat het Bosch Research and Conservation Project besloot het onderzoek voort te zetten. Van tijd tot tijd zullen nieuwe bevindingen aan het publiek worden bekendgemaakt door publicaties en tentoonstellingen in het Bossche museum. In de huidige expositie staat een thema centraal dat goed past in de tijd van het jaar, Driekoningen.
door Irma van Bommel
Voor de grote overzichtstentoonstelling twee jaar geleden richtte het Bosch Research and Conservation Project zich op de vraag welke schilderijen konden worden toegeschreven aan Jheronimus Bosch (circa 1450-1516) of afgeschreven uit zijn oeuvre. Gaandeweg het project bleek dat daarnaast van een aantal werken kon worden gezegd dat ze zijn vervaardigd in het atelier van Jheronimus Bosch. Dit gebeurde op stilistische gronden, maar ook door dendrochronologisch onderzoek, een manier om aan de hand van de jaarringen de houten panelen waarop is geschilderd te dateren.
Herformuleren
Het onderzoeksproject is in 2010 gestart en was een initiatief van Het Noordbrabants Museum, de Radboud Universiteit Nijmegen en de stichting Jheronimus Bosch 500. Het project wordt voortgezet, in ieder geval nog tot 2022/2023. “Voor de voortzetting van het project was het nodig het onderzoek te herformuleren”, vertelt Jos Koldeweij, hoogleraar kunstgeschiedenis van de middeleeuwen aan de Radboud Universiteit en hoofd van het researchproject. “Het huidige onderzoek richt zich op de artistieke nalatenschap van Bosch, op kopieën en navolgers. Maar vooral ook op de perceptie in die tijd.” Het verschil in waardering tussen ‘origineel’ en ‘kopie’ is iets van onze tijd. Dat geldt ook voor het verschil in waardering tussen ‘de hand van de meester’ en ‘gemaakt in de omgeving of in het atelier van de meester’. “Waarom het ene schilderij wel veelvuldig werd gekopieerd en het andere nauwelijks, zegt iets over de populariteit van het werk in die tijd.”
In de expositie Uit de stal van Bosch draait het nu om twee werken met als thema Driekoningen, ook wel De Aanbidding der Koningen. Het zijn een vroeg werk en een later werk, beide toegeschreven aan de meester zelf. Het vroege werk is gedateerd tussen 1470 en 1480 en bevindt zich in de collectie van het Metropolitan Museum of Art in New York. Het andere schilderij is gedateerd tussen 1490 en 1500 en bevindt zich in het Museo Nacional del Prado in Madrid. Het werk uit het Metropolitan neemt in de expositie een prominente plek in. Toch is dit niet het interessantste werk in de tentoonstelling. Het paneel uit het Prado werd niet uitgeleend.
Maria
Op het schilderij van het Metropolitan zien we Maria in een ruïne met het kindje Jezus op schoot en om haar heen drie koningen met kostbare geschenken. In het schilderij is veel goudverf toegepast, wat mode was in die tijd. Wat het tot een authentiek werk van Jheronimus Bosch maakt, is de aanwezigheid van kleine figuurtjes in het landschap op de achtergrond. Als we dit werk vergelijken met het latere schilderij uit het Prado valt op dat de voorstelling van het vroege werk erg statisch en toneelmatig is. Van dit werk is maar één kopie bekend en die bevindt zich in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.
Van het werk in het Prado zijn wel vierendertig kopieën bekend. Dat betekent dat dit in die tijd een populaire voorstelling was. De Aanbidding op het latere werk is gesitueerd in een bouwvallig huisje, de voorstelling is wat dynamischer en er bevinden zich wederom kleine figuren in het landschap op de achtergrond. Behalve de andere setting en de andere compositie is het vooral de toegevoegde symboliek, waarvan wij de betekenis niet altijd meer kennen, die deze Driekoningen interessant maakt. Die symboliek zit in de geschenken en de andere voorwerpen die zijn afgebeeld en bijvoorbeeld ook in de decoratieve randen van de kleding. Maar wat dit werk waarschijnlijk zo populair maakte is de toegevoegde persoon (hij staat half verscholen in het huisje) die het midden houdt tussen een zot en de antichrist. Deze vreemde, halfnaakte man met een beenpiercing, is niet eerder te zien geweest in een voorstelling van de Driekoningen. Waarschijnlijk is dit een toevoeging van de meester zelf. Alle symboliek in het werk lijkt vooruit te wijzen naar de lijdensweg van Christus.
Verschillen
Dit belangrijke werk heeft het Prado helaas niet mogen verlaten en het is daarom alleen via een projectie in de tentoonstelling te zien. Een aantal kopieën is wel aanwezig en het is interessant die met elkaar te vergelijken. En let dan eens op het been van de antichrist. Zoek de verschillen. Een aantal kopieën staat dichtbij het origineel, andere zijn slappe aftreksels. Vermoedelijk verloor men in de loop der tijd of verder weg van het atelier de betekenis van de vreemde man en zijn attributen, want in latere kopieën is hij een gewone toeschouwer geworden.
© Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.
Omdat ze sterk op elkaar lijken, wordt vermoed dat een aantal kopieën al in het atelier van Jheronimus Bosch is vervaardigd. Dat is goed mogelijk, want dendrochronologisch onderzoek wijst uit dat een aantal panelen van dezelfde tijd dateert. Net zoals middeleeuwse handschriften werden gekopieerd in ateliers gebeurde dat kennelijk ook met schilderijen. Wat ook uit het onderzoek naar voren kwam, is dat de werken niet alleen werden besteld door de elite, maar dat ook gegoede burgers opdracht gaven voor het maken van een kopie.
De expositie en vooral ook het boek Uit de stal van Bosch is kunsthistorisch interessant doordat het nieuw licht werpt op het atelier van de beroemde kunstenaar. Dat maakt nieuwsgierig naar volgende publicaties en exposities van het onderzoeksproject en Het Noordbrabants Museum.
‘Uit de stal van Bosch. Jheronimus Bosch en de Aanbidding der Koningen’, t/m 10 maart 2019 in Het Noordbrabants Museum
in ’s-Hertogenbosch.
Matthijs Ilsink, Jos Koldeweij & Ron Spronk, Uit de stal van Bosch. Jheronimus Bosch en de Aanbidding van de Koningen. Zwolle: WBooks / ’s-Hertogenbosch: Het Noordbrabants Museum 2018, 96 pp., ISBN 978-94-625-8287-3, hb., € 19,95.
Lees ook op Brabant Cultureel:
Jheronimus Bosch visioenen van een genie/
© Brabant Cultureel 2018