In de glasstudio van het Tilburgse duo Caro van de Wijer (1959) en Mark Rijkers (1960) loopt de bezoeker verwonderd rond. Hoe kan het dat een zo ‘harde’ kunst zo teder en speels het licht weet te verzamelen? Lampen, hangers, glas-in-loodramen, grafmonumenten en zoveel meer. De makers noemen het ‘objecten’, maar zijn ze dat wel? Wezens veeleer, onttrokken aan de aardse wetten… Van de Wijer en Rijkers hebben er de hand in, nu al vijfentwintig jaar.
door Herman Coenen
Door het vuur
Het daglicht tussen de bomen
nieuwsgierig genaderd
vindt door de smalle ramen
deze eenling met zijn glazen kruin
hoofd vol schilfers
gevormd door twee handen
die de blauwe gasvlam
en hun buigzaamheid verstaan
mens, gaand door het vuur
raakt vertrouwd met zijn verterende kracht
die wat het grijpt doorschijnend achterlaat
donker groeiend geraamte
gedrapeerde weefsels doortrokken van licht
haar onvervreemdbaar evenbeeld.
Transport
Druilerige ochtend eind oktober. Natte schemer in de straten. Hier en daar droge plekken. Gele herfstbomen. Er gloort licht. Ik parkeer in een zijstraat van de Bredaseweg in Tilburg, tegenover het kerkhof met de witte heiligenbeelden, loop naar het Sint Annapleintje. Daar, de grote vitrine van de meubelzaak, ervoor de bestelbus. Binnen in de winkel zijn ze al bezig, ik zie beweging achter de glazen ruit. De voordeur staat wijd open.
Object ‘I am ready Lord’ in de stilteruimte van hospice De Sporen in Tilburg. Foto Gemma van der Heyden
Begroeting, Caro van de Wijer, Mark Rijkers, en Mark Hendriks die zich voorstelt als medewerker van het hospice. Tussen hen in het boompje, met de tientallen dunne blaadjes van gebogen, licht gekleurd glas op de afgeknotte kruin en aan de afgezaagde voet sierlijk kronkelende glazen wortels reikend naar de aarde. De stam nu verpakt in schuimrubber, een ronde ijzeren houder vastgeschroefd er omheen, aan de houder drie lange staken. Rijkers is bezig de schroeven aan te draaien. Voorzichtig even tillen: gaat het houden?
Het blanke stammetje, door Van de Wijer in lange maanden met glas getooid, heeft eindelijk zijn bestemming gevonden. Vandaag wordt het getransporteerd naar hospice ‘De Sporen’ in de bossen buiten Tilburg. ‘I am ready, my Lord’ is de naam die zij het kunstwerk gaf.
Indrukwekkend, de omzichtigheid en de precisie waarmee er wordt gewerkt. Zit het stevig genoeg in de klem, kunnen we het recht op het wagentje zetten, gaat het door de voordeur, pas op de drempel, pas op de ongelijke stoeptegels, en nu kijk uit voor het lage plafond van het busje, wie gaat hem tijdens de rit vasthouden, langs welke route rijden we, kijk uit voor hobbels en gaten in de weg…
Enkele uren later staat het boompje te stralen in een serene ruimte van het hospice. Op een laag podium in een halfronde nis met smalle verticale ramen waardoor het gefilterde licht van deze dag binnenvalt. Van boven verlicht door spotlights die minieme glinsteringen oproepen in het doorschijnend bladerspel in de kruin. We staan er omheen, Caro, Mark, enkele mensen van het hospice, in zwijgende bewondering, dankbaar.
Mark Rijkers restaureert een herinneringsobject van bladeren die versmolten zijn van blank glas (fusing). Foto Gemma van der Heyden
Team
Caro van de Wijer en Mark Rijkers, mooi om hen als team in actie te zien. Ze vullen elkaar op een bijna vanzelfsprekende manier aan. Zij de fijnzinnige creaties, hij de technische uitvoering en het meer robuuste werk. In hun glasstudio annex werkplaats aan de Noordstraat in Tilburg (sinds enige jaren harmonisch gedeeld met Sabine Wijsmans en haar bloemenwinkel Daisy Lane) is het allemaal te zien. Helder verlichte uitstalkasten en etagères met prachtig uitgestalde objecten: lampen, hangers, ringen, portretten in gelaagd glas. Van de Wijers werkhoek met de gasbranders, laden vol lange staven en buizen glas in vele kleuren. De open doorgang naar achteren, waar Mark zijn werkterrein heeft: grote hoge tafels waarop glas wordt gesneden en samengevoegd voor glas in lood en ander raamwerk, de robuuste oven waarin de objecten tot hoge temperaturen worden verhit, waarbij het geheimzinnige proces van versmelting op gang komt, nauwlettend bestuurd door de makers. Rondom stellages met producten, voorraad en wat al niet meer. In een zijraam hangen twee gebrandschilderde stukken, een vogel, klassiek van vorm, herinnerend aan oude prentenboeken. Ik vraag: “Heb jij dat gemaakt, Mark?” “Nee, dat waren panelen in een oude deur, veel te laag voor vandaag. Ik heb ze eruit gesloopt, de deuren weggegooid. Wie ze wil kopen kan ze hebben, ik hecht niet aan dingen.”
Glasstudio Amazing aan de Noordstraat in Tilburg. Foto Gemma van der Heyden
Ik hoor termen die ik niet begrijp, het ingewikkelde procedé waarin een leek volkomen de weg kwijtraakt. Beiden leggen uit, geduldig en precies, keer op keer. Ik zit weer in de scheikundeles van lang geleden, zie flauwe lichtstraaltjes binnenvallen in een onbegrijpelijke wereld. Fysieke verbindingen, samenvoeging van schijnbaar gescheiden elementen, materie die oplost tot wonderlijke doorzichtigheid. Granieten oorsprong, transformerend tot fragiele schoonheid. Een onnavolgbaar alchemistisch proces waarin massieve stof wordt omgevormd tot dingen die de ongrijpbare hemel in hun lichaam vangen. Onnavolgbaar? Voor mij ja, voor de makers niet: het zijn uiterst secuur gestuurde werkingen die zij op gang brengen en van moment tot moment begeleiden.
En toch gaat ook regelmatig iets faliekant mis. Breuken, barsten, scherven, de oven geeft, na te zijn afgekoeld, soms bedroevende mislukkingen prijs: vele dagen werk, inspanning, zweet, geconcentreerde aandacht, pijnlijke ogen en handen voor niets. Mensen die de bijna zwevende uitstalruimte aan de voorzijde van het pand binnenlopen, er rondwandelen en soms met een luchtig ‘was mooi, dag hoor’ weer naar buiten lopen, kunnen niet bevroeden hoeveel vasthoudendheid en geduld, gepaard aan nuchtere vakkennis en visionair ontwerp er in de achterruimtes van dit gebouw worden ingezet, uur na uur.
Caro van de Wijer vormt glas met een brander (glasworking). Foto Gemma van der Heyden
Van de Wijer en Rijkers zijn blij met elk object dat een koper vindt. En dat niet alleen om de inkomsten, er gaat een niet uit te leggen blijdschap van uit, iets waar ze hun ziel en fysiek gezwoeg in hebben gestopt, met iemand te kunnen delen. Er ontstaat, sterker of minder sterk, toch een persoonlijke relatie. Mark hecht er dan ook aan, een object dat is aangekocht, zelf aan huis bij de koper te komen brengen en, al naar gelang, te plaatsen of op te hangen. “Daar in huis zie ik of het echt op zijn plek is. Als dat niet zo is, aarzel ik niet het weer mee terug te nemen.”
Jubileum
Het glasatelier van Van de Wijer en Rijkers bestaat deze herfst vijfentwintig jaar. Niet dat ze er een groot feest van maken of het uitbundig manifesteren. De bescheidenheid waarmee ze hiermee omgaan, tekent hen. Het gaat om de inhoud en die spreekt voor zich. Beiden afkomstig van de Tilburgse Kunstacademie, begonnen zij in 1993 samen een klein winkeltje onder de naam Destijds met beelden, Afrikaans houtsnijwerk en zo meer.
Van de Wijer: “Mark was al glazenier. Ik begon in dat eerste jaar ook met glas in lood. Dat bleek toch te precies voor mij. Ik schilderde al, deed restauratiewerk, maar dat was het allemaal niet. Toen ontdekte ik het schilderen met glas. Daar werd ik blij van. Met glasfritjes, glaskorrels en glaspoeders maak je een tekening op een glasplaat. Dit geheel gaat in de oven. Verhitting en afkoeling worden precies door de computer bepaald. Ze moeten heel geleidelijk verlopen, anders scheurt alles uiteen.”
Mark Rijkers opent de glasoven met hittebestendige handschoenen. Foto Gemma van der Heyden
“Mark ging zich meer toeleggen op het glas in lood. Hij restaureerde oude panelen, maakte eigen ontwerpen, vervaardigde ook lampen. Het glas in lood werd onze voornaamste bron van inkomsten. Later verhuisden we naar het pand aan de Noordstraat waar we nu wonen en werken. Onze ruimte werd flink vergroot. En daarmee ook ons bereik: we begaven ons op allerlei terreinen, leerden een grote diversiteit aan werkvormen beheersen.”
Kruiswoordpuzzel
Anja, een van de vrouwen van boekhandel Livius, was al enkele keren langsgekomen om naar lampen te kijken. Ze wilde er een voor in hun ruimte. Deze lamp moest natuurlijk iets te maken hebben met boeken. Rijkers vertelt hoe die ontstond. “Ik lag ’s avonds in bed en zag hem gewoon voor me hangen. Dat gebeurt me vaker. Ja, en als ik het ding eenmaal heb gezien, dan moet ik het ook uitvoeren. Dus ik ben proefjes gaan maken, heb ze in hun winkel uitgeprobeerd. Ik maakte hangende pegels met letters, heel veel letters. Het beeld dat ik zag was dat van een kruiswoordpuzzel, letters verticaal, letters horizontaal. Het werkte en ik heb de lamp gemaakt. Vijfhonderd vierkante glasplaatjes die met haakjes aan elkaar hangen. Stel je voor, in elk plaatje moest ik vier gaatjes boren, dat waren dus in totaal tweeduizend gaatjes. En elke letter heb ik met twee kettinghaakjes op een plaatje bevestigd. Dus dat was nog eens duizend kettinghaakjes openbuigen, vasthaken, dichtbuigen. Echt meditatief werk. Zoals vaak bij lampen, het zijn veel dezelfde handelingen. De letters zoals ze er nu hangen, kunnen ook herordend worden, zodat je woorden krijgt, bijvoorbeeld Gelukkig Kerstfeest.”
Halssieraad van blauw glas. Foto Gemma van der Heyden
Glaskunst is ambachtelijk. Gericht bezig zijn met de hand en met het hoofd. Het is technisch. En fysiek zwaar. Rijkers noemt met glas werken verslavend: “Het is heet, je wordt vies, je kleding, je handen, je gezicht, alles raakt bedekt met stof. Je zit helemaal in het element, en het is zo ontzettend moeilijk dat het je totale overgave vraagt, het is fascinerend.” Er is iets mysterieus in aan het werk. Iets dat niet in woorden is te omschrijven. Van de Wijer zegt: “Het glas heeft mij gekozen. Het brengt licht. En altijd weer is het maken van zo’n stuk een weg vol ontdekking, vol verrassing. Tenslotte is wat er uitkomt een geschenk voor jezelf… Tegelijk heeft het glaswerk een verbindende functie. Het onderliggende dat zich erin uitdrukt spreekt de ander aan. Een halssieraad bijvoorbeeld, de blijdschap die het oproept als iemand het om doet. Je ziet zo’n vrouw, alsof ze een hernieuwde beleving van zichzelf heeft. Glas vult iets aan, heel subtiel. Het brengt vreugde. En alles wat ik maak, vertelt een eigen verhaal. Maar het is nooit volledig ingevuld. Iedereen kan er zelf iets in projecteren.”
Rouwkunst
Glaskunst is in belangrijke mate gebruikskunst. Sieraden, lichtobjecten, vazen, glas-in-loodramen, de twee kunstenaars bestrijken een wijd spectrum. Maar hun inzet gaat in belangrijke mate uit naar toepassingen rond rouw na overlijden. Glas blijkt nauw aan te sluiten op de ervaring van eindigheid. Het beantwoordt aan de behoefte aan doorzicht, zonder massief te worden. Het koestert, geeft de stoffelijke partikels die van een dierbaar bestaan overblijven een uitgelezen plaats, heft ze in het licht. Het verleent helderheid aan een graf.
Zandloper waarin as van een overledene bewaard kan blijven. Foto Gemma van der Heyden
Van de Wijer en Rijkers maken deze kwaliteit vruchtbaar. Herinneringsmonumentjes voor in huis, zoals een portret van de overledene in gezandstraald glas, as verwerkt in veelsoortige objecten, hangers, bloemen uit glas geblazen, beelden met allerlei symbolische voorstellingen. En dan zijn er de grafmonumenten in vele vormen en materiaalcombinaties, steeds met een lijn naar de persoon om wie het gaat. Van de Wijer: “Ik probeer zo dicht mogelijk bij het verhaal van de overledene te komen. Wie was deze persoon, hoe was haar of zijn leven, karakter, liefdes, belevenissen? Terwijl ik aan de gasbrander het glas zit te bewerken, ben ik me bewust van het gestorven meisje, de verongelukte man…”
Voorbeelden van hun werk zijn op diverse plaatsen te zien, zoals op de begraafplaats aan de Gilzerbaan in Tilburg. Ook op rouwbeurzen zijn ze regelmatig te vinden. Dat levert prachtige uitstallingen op, intieme plekken vol schoonheid en licht, waarin het goed is even te vertoeven en op adem te komen.
Dienstbaarheid
Zo ademt hun activiteit dienstbaarheid. Hun energie staat ter beschikking, allereerst aan het glas zelf en de objecten die zich onder hun handen vormen. En daardoorheen aan de mensen bij wie de kunstwerken hun thuis zullen vinden. Maar dat niet alleen, zij wijden zich ook aan het verbreiden van het metier, de geheimen van het werken met glas. Regelmatig geven ze workshops in hun atelier. Een aantal daarvan is speciaal bestemd voor mensen die niet in staat zijn zelf voor hun deelname te betalen. Dit project, genaamd Quiet wordt gesponsord door het tijdschrift Quote 500.
Caro van de Wijer blaast het glas tot een perfecte vorm. Foto Gemma van der Heyden
Op een van de planken in Marks ruimte staan enkele producten die deze workshops nog onlangs hebben opgeleverd. Ontroerende werkjes, uit ongeoefende handen voortgekomen. Ze laten heel direct ervaren dat glas, dit bij uitstek doorzichtige medium, grenzen slecht: de grenzen tussen professionaliteit en amateurisme, tussen levenssituaties, sociaal-economische posities, leefstijlen en smaken, tussen leven en dood, tussen het materiële en dat wat de materie ontstijgt. Glas, een duurzaam teken van de onbegrensdheid die schuilt in de diepte van ons menselijk bestaan.
© Brabant Cultureel 2018