De landkaarten die Jacob van Deventer in de zestiende eeuw maakte, zijn de eerste nauwkeurig opgemeten kaarten die in de Nederlanden zijn gemaakt. Vooral zijn stedenkaarten geven een geweldig inkijkje in een lange reeks van steden aan de vooravond van de Tachtigjarige Oorlog. Behalve nauwkeurig zijn deze kaarten ook nog eens gewoon mooi en erg decoratief. Het is dan ook verbazingwekkend dat er niet eerder een publicatie was waarin alle nog bestaande stedenkaarten van Van Deventer bij elkaar staan. Zo’n boek is er nu wel.
In vijftien jaar maakte Van Deventer ruim tweehonderdtwintig stadsplattegronden in een gebied dat reikt van Groningen tot Frans-Vlaanderen in het huidige Noord-Frankrijk en van de kust tot het westen van Duitsland en het Groothertogdom Luxemburg. De kaarten zijn allemaal op een vergelijkbare schaal (circa 1:8.000) en hebben eenzelfde oriëntatie en zijn dus goed vergelijkbaar. Het noordoosten is steeds boven. In de monumentale atlas die nu verscheen, zijn alle stedenkaarten van Van Deventer opgenomen in full colour en in een leesbaar formaat. Elke kaart is voorzien van een nuttig commentaar en extra illustraties die ook de huidige situatie laten zien. Uiteraard is er een inleiding over Van Deventer en zijn werkwijze, terwijl in een laatste hoofdstuk verschillende analyses op de kaarten worden losgelaten. Daarbij gaat het niet alleen om vragen van historische aard, maar ook om wat deze kaarten kunnen betekenen als inspiratiebron voor stadsplanners, onder meer in relatie tot actuele ‘wateropgaven’.
Van Deventer studeerde landmeetkunde en cartografie in Leuven waar hij de toen net ontdekte driehoeksmeting leerde kennen. Zijn eerste werkstuk was een kaart van het hertogdom Brabant die in 1536 werd gedrukt. Dit was de eerste gedrukte kaart in de Nederlanden en hij werd gevolgd door kaarten van Holland, Gelre, Friesland en Zeeland. In 1540 werd hij keizerlijk geograaf. Later, onder Filips II werd dat koninklijk geograaf. Als zodanig kreeg hij in 1558 de opdracht om alle steden van de toenmalige Nederlanden in kaart te brengen. Het doel was militair-strategisch en de stadsplattegronden werden dan ook niet gedrukt. De getekende kaarten raakten vergeten tot in de tweede helft van de negentiende eeuw. Sindsdien kwamen er publicaties en worden de kaarten graag gebruikt door historici en stadsarcheologen. Een boek met alle kaarten, is er echter pas nu.
Het huidige Noord-Brabant is in deze atlas aanwezig met kaarten van Bergen op Zoom, Zevenbergen, Geertruidenberg, Heusden, ‘s-Hertogenbosch, Eindhoven en Helmond. Het oude hertogdom Brabant is een stuk beter voorzien, waarbij opvalt dat de ook toen al grote stad Antwerpen ontbreekt. (lt)
Reinout Rutte en Bran Vannieuwenhuyze, Stedenatlas Jacob van Deventer. 226 Stadsplattegronden uit 1545-1575.
Schakels tussen verleden en heden. Bussum: Uitgeverij Thoth / Tielt: Lannoo 2018, 516 pp.,
ISBN 978-90-77699-17-1, hb., €99,50 (na 4 juli 2018: € 119,50).