Drama, passie, temperament: de Russische ziel van Sandra Geller gaat tot uitersten

De Vughtse Sandra Geller maakt filmspecials over het leven van kunstenaars en hun kunst. Ze combineert daarin haar lezing met muziek en met een bijzondere film. Daarnaast schrijft ze teksten voor (muziek)theater en essays over kunst en cultuur. Wie is Sandra Geller en wat bezielt haar?

door Joke Knoop

Sandra Geller heeft een bewogen leven achter zich. Zij is in de naoorlogse jaren geboren en getogen in Moskou. Ze bewoog zich in het kunstzinnige milieu van Moskou als redactrice en als docente Russische kunst en cultuur. Ze trouwde met altviolist en componist Misha Geller en veertig jaar geleden verhuisde ze van Moskou naar Nederland. In 2007 verloor ze haar man. Momenteel schrijft ze teksten en bedenkt en presenteert ze filmspecials. “Theater en film zijn mijn passie”, zegt ze bezield.

Grenzeloos
Bezieling, passie, temperament, uiterste stemmingen, uitbundig, gastvrij, grote gebaren, lyrisme, sprookjes en drama. Het zijn woorden die volgens Geller de Russische ziel trachten te beschrijven. “Volgens filosofen komen twee culturen – oosters en westers – samen in de Russische ziel. De ziel is grenzeloos, het land is zo groot. De geest gaat tot het uitersten, alles gaat tot uitersten, bijvoorbeeld de Russische roulette. Dat is niet spelen met een pistool maar spelen met je leven. De Russische ziel is raadselachtig, daar is geen definitie voor.”

De Russische ziel gaf en geeft stof tot nadenken. Geller: “Om Tsjechov te begrijpen moet je je verdiepen in de Russische cultuur met extreme gevoelens en veel emoties. Tsjechov veranderde het theater, hij durfde het aan een theaterstuk te sluiten met een slecht einde. Nog steeds wordt Oom Vanja elk jaar ergens in Nederland opgevoerd. Tsjechov raakt blijkbaar een gevoelige snaar.”

Of Geller ook een Russische ziel heeft? Er klinkt een volmondig ja. Bestaat er een Nederlandse ziel? “We praten over de ziel en dat is moeilijk onder woorden te brengen. De Nederlandse ziel is ook internationaal, georiënteerd op het buitenland. Naast bijzondere eigenschappen als gezelligheid en gevoel voor traditie, zijn veel invloeden van andere culturen, terwijl de Russen zich net als de Fransen vooral richten op de eigen cultuur.”

Autobiografieën
Haar grote passie is vertellen over baanbrekende kunstenaars uit alle streken van de wereld. ”Hun levens blijken net zo mysterieus als hun kunst.” Ze spreekt gloedvol over Dostojevski die zijn gevoelsleven beschreef, inclusief zijn epileptische aanvallen. Geller leest zijn boeken als waren het autobiografieën. Ze verhaalt over Rembrandt, werd de Nachtwacht hem noodlottig? Ze vertelt over Modigliani, Caravaggio, Strawinsky en Tsjaikovski.

Sandra Geller is vol van Marc Chagall: “Chagall is mijn inspiratiebron. Chagall verraste iedereen met beelden van blauwe koeien, vliegende geliefden, musici, circusartiesten. Ik bewonder die vrijheid die hij nam in zijn kunst. Hij was altijd zichzelf en paste binnen geen enkele kunststroming. Hij durfde, hij was een poëtische ziel, een romanticus. Tot zijn laatste dag – hij werd 97 jaar – heeft Chagall gewerkt. Hij wilde ongetemd zijn en blijven schreeuwen, huilen en bidden. Een citaat van Chagall: Mijn kunst is misschien de kunst van een waanzinnige, zowel ongrijpbaar als flamboyant, een blauwe ziel die over mijn doeken flitst. Hij is de rode draad in mijn leven.” Geller wijdde vier programma’s aan Chagall. In het eerste programma speelde haar zoon, cellist Alex Geller, de compositie van zijn vader Misha Geller die op zijn beurt was geïnspireerd door Chagall. “Het was een prachtige samenwerking van drie Gellers.”

Nationaliteit
Sandra Geller ziet terug op een leven vol wendingen. Ze werd zeventig jaar geleden geboren en groeide op in het naoorlogse Moskou, in een ouderlijk gezin dat niet uitgesproken kunstzinnig was. Ze waren Joods van nationaliteit, zoals toentertijd in hun paspoort stond. Pas in de jaren negentig van de vorige eeuw werd de vermelding van nationaliteit in het Russische paspoort afgeschaft. Net als alle burgers van de Sovjet Unie waren zij atheïsten. Sandra Geller woonde aan het Majakowskiplein waar drie theaters waren. Het theater werkte als een magneet op de kleine Sandra.

Ze studeerde Russische taal en letterkunde en later dramaturgie. Ze werkte als journaliste bij de redactie van het literaire tijdschrift De Jeugd. In die hoedanigheid ontmoette ze altviolist en componist Misha Geller. Ze trouwde en kreeg twee kinderen met hem. Misha Geller veranderde haar leven. “De muziek kwam in mijn leven, theater bleef mijn passie. Door hem ben ik in die tijd opnieuw geboren.” Misha Geller maakte naam, richtte het Glinka kwartet op en trad op in binnen- en buitenland.

Nederland
In 1978 emigreerde hij met zijn gezin naar Nederland. De Sovjet Unie stond aan het begin van een emigratiegolf. Het professionele leven werd moeilijk voor Misha Geller als Joods musicus. In Nederland kreeg hij een aanstelling als solo-altist bij het Nederlands Kamerorkest en in 1980 richtte hij het Glinka kwartet opnieuw op. Hij doceerde aan conservatoria in Amsterdam, Utrecht en Manchester. Het echtpaar Geller werkte in Nederland nauw samen: hij componeerde en zij schreef teksten bij zijn werk. Samen produceerden zij meerdere theaterproducties.

Sandra Geller schreef ook essays voor theaterbladen. Ze werd benaderd door de KRO en de TROS om hoorspelen te schrijven over het leven van Dostojevski, Strawinski, Guy de Maupassant, Isaac Babel, Fjodor Shaljapin. Daar ontstond haar fascinatie voor de levens van de kunstenaars, voor wat hen bezielde. In haar woorden: “Toen werd mijn interesse voor het leven van de kunstenaar achter het kunstwerk geboren.”

Er volgt nog een ‘hergeboorte’ na het overlijden van Misha Geller in 2007. Sandra Geller moet zich herpakken. In dat jaar vraagt het bkkc (Brabants Kenniscentrum voor Kunst en Cultuur) haar om lezingen te houden over het leven van Russische kunstenaars. De weduwe gaat dat avontuur aan. “Het voelde alsof het een nieuw begin was, ditmaal als presentatrice. Nadat de subsidie stopte, heb ik contact gezocht met de filmhuizen en ben ik doorgegaan met filmspecials. Dit keer in samenwerking met musici: van klassiek tot Franse chansons en Russische liederen.”

Filmspecials
Het afgelopen jaar maakte Sandra Geller een filmspecial over het avant-gardisme in de beeldende kunst, poëzie, film en theater in Rusland. Ze gaat in op de levens van kunstenaars als Malevitsj, Kandinsky, Chagall, Goncharova, Babel, Majakovsky, Meyerhold, Eisenstein. Regisseur Sergei Paradzjanov maakt de eigenzinnige film De kleur van granaatappels die vertelt over de middeleeuwse dichter Sayat Nova. Deze film is onderdeel van de filmspecial waarin bajanspeler Oleg Fateev en percussioniste Simone Sou zorgen voor de muzikale invulling. Nog te zien in Maastricht (4 februari 2018 in Lumière) en in ’s-Hertogenbosch (25 februari 2018 in de Verkadefabriek).

Op 23 april 2018 gaat in het Chassé Theater in Breda een nieuwe filmspecial in première. Dit keer over Sigmond Freud, Carl Jung en Sabina Spielrein, allemaal baanbrekend in de psychologie. Geller vertelt over de psychoanalyse van Freud en Jung en over de hartstochtelijke relatie van dokter Jung met de Russisch-joodse psychiatrische patiënte Sabina Spielrein die door de methode van Freud genas en zelf psychiater werd. Spielrein keerde terug naar Moskou waar zij een Kindergarten opzette om kinderen volgens de leer van Freud te begeleiden. De zoon van Stalin bezocht haar school. Spielrein en haar dochters zijn in de Tweede Wereldoorlog vermoord door de nazi’s. Tijdens de lezing van Geller worden fragmenten vertoond uit documentaires over Freud en Jung, gevolgd door de speelfilm The Soul Keeper over Sabina Spielrein.

Geller heeft meer plannen. “In het nieuwe jaar ga ik weer voor muziektheater schrijven. Onderwerp is de onmogelijke liefde in de negentiende eeuw van de Italiaanse zangeres Poline Viardot en mijn favoriete Russische schrijver Iwan Toergenev. Hoewel zij getrouwd en onbereikbaar was, bleef hij altijd in haar buurt. Liever ongelukkig met haar, dan gelukkig met een ander, aldus Toergenev. Dat is toch bijzonder, zo’n grote raadselachtige liefde?” Ongetwijfeld staat er meer op stapel. “Ik kan me inleven in het leven van bijzondere denkers. Het is fascinerend om te spreken over baanbrekende kunstenaars die ballet, film, theater hebben veranderd.” Het is duidelijk: Sandra Geller heeft nog veel verhalen te vertellen.

www.sandrageller.com

 

© Brabant Cultureel 2017