Experiment van bajes zonder tralies De Corridor is nog altijd actueel

In het Oost-Brabantse dorp Zeeland begon vijftig jaar geleden een opmerkelijk experiment. Jonge gedetineerden zouden hun straf niet in een gevangenis moeten uitzitten, maar in een bajes zonder tralies: De Corridor. De journalisten Twan van den Brand en Jos Straathof verdiepten zich in de geschiedenis en schreven er een boek over.

door Emmanuel Naaijkens

In 1962 verscheen A Clockwork Orange van de Britse schrijver Anthony Burgess. In deze huiveringwekkende roman beschrijft hij een experiment van de overheid om de gewelddadige bendeleider Alex op het rechte pad te krijgen door een vorm van hersenspoeling. De therapie heeft succes, als Alex na de behandeling wordt geconfronteerd met geweld moet hij elke keer kotsen. Hij is daardoor zelfs niet meer in staat om zich te verdedigen, wat zijn ondergang wordt. De verfilming van het boek in 1971 door Stanley Kubrick lokte felle reacties uit, vooral vanwege expliciete geweldsscènes.

Oogmerk

In diezelfde periode worden in Nederland de geesten rijp gemaakt voor een experiment dat eveneens als oogmerk heeft om jonge gedetineerden na het uitzitten van hun straf te laten terugkeren als ‘nette burgers’. Zij het niet op de extreme manier zoals in A Clockwork Orange. Het dorp Zeeland heeft, mede door een intensieve lobby van de burgemeester, de primeur. In 1967 is de officiële opening van de jeugdgevangenis nieuwe stijl De Corridor. Om te benadrukken dat het niet gaat om oude wijn in nieuwe zakken heet het initiatief ‘Penitentiair Trainingskamp’.

Jos Straathof (links) en Twan van den Brand signeren na de boekpresentatie in de openbare bibliotheek in het dorp Zeeland. Foto Piet den Blanken

Het complex dat in Zeeland verrijst, heet alleen in de ambtelijke stukken een gevangenis. Uiterlijk is er weinig wat daarop lijkt. Er zijn geen cipiers, maar groepsleiders, geen cellen, maar kamers die niet op slot gaan. ‘Op het eerste oog had het veel weg van een vakantiedorp: open paviljoens met een prettige lichtinval, nauwelijks beveiligd’, schrijven de journalisten Twan van den Brand en Jos Straathof in hun recent verschenen boek De jongens van De Corridor. Ironisch merken zij op dat de gedetineerden niet eens konden ontsnappen. Het was immers geen ouderwetse bajes met een streng regime. Ja, weglopen dat konden de jonge mannen wel. Als sanctie werden zij dan alsnog in een echte gevangenis geplaatst.

Slot en grendel
Psycholoog Nico Pieck, een van de bedenkers van De Corridor, gelooft niet in de heilzame werking van de traditionele (jeugd)gevangenis waar jonge gedetineerden achter slot en grendel zitten opgesloten. En waar zij onder de slechte invloed van gedetineerden met ernstige delicten op hun kerfstok van kwaad tot erger vervallen. In Zeeland krijgen jonge delinquenten die voor het eerst voor een klein vergrijp tot een korte vrijheidstraf zijn veroordeeld, de kans om te werken aan hun rehabilitatie. Het ideaal dat psycholoog, tevens eerste directeur, Pieck voor ogen staat is dat De Corridor zich ontwikkelt tot een soort vormingsinstituut. Hij wil met dit experiment bewijzen dat deze alternatieve behandeling van jonge mannen die een misstap hebben begaan voor de betrokkenen en voor de samenleving alleen maar voordeel oplevert.

Dat beïnvloeden van het gedrag van de gedetineerden stoelt op een even simpel als rigide programma: dag in dag uit sporten (inclusief de stormbaan), bosarbeid en groepsgesprekken. De jonge mannen weten zich de hele dag omringd door groepsleiders die hen corrigeren, bijsturen en een spiegel voorhouden. De gedetineerden vinden het een zwaar programma. Na een paar weken hebben zij hun buik vol van de groepsgesprekken waarbij ze in hun ziel moeten laten kijken. Er zijn er zelfs die daarom verlangen naar de echte gevangenis, daar worden ze tenminste niet zo op hun huid gezeten.

Wereldwijd
Het experiment trekt wereldwijd de aandacht. Journalisten berichten met verbazing over deze bajes zonder tralies. Het is een komen en gaan van experts die met eigen ogen willen zien hoe ze in Zeeland jonge criminelen voorbereiden op een terugkeer in de samenleving, zonder dat ze opnieuw in de fout gaan.

Na veertig jaar was het gedaan met het experiment en was De Corridor opgeslokt door het bestaande gevangeniswezen. Dat had, zo valt op te maken uit het boek van Van den Brand en Straathof, diverse oorzaken. Op de eerste plaats zag het departement in Den Haag al die jaren niets in de eigenzinnige aanpak in Zeeland. Daarnaast was het een dure vorm van detentie, en dat gaf scheve ogen bij andere justitiële instellingen. Ook gedroeg het personeel van De Corridor zich arrogant in de ogen van de collega’s elders. En misschien wel het belangrijkste, er was nauwelijks uitwisseling van kennis en ervaring waardoor het experiment een eilandje bleef in het gevangeniswezen.

Al die bezwaren hadden wellicht geen gewicht in de schaal gelegd als de resultaten van het experiment positief waren. De auteurs moeten echter vaststellen dat er bij gebrek aan gegevens geen balans valt op te maken. ‘Het experiment schreeuwde om toetsing, om resultaatmetingen. Maar de concrete effecten van de bijzondere aanpak in Zeeland werden nooit vastgelegd.’ Als verzachtende omstandigheid wordt aangevoerd dat het lastig is om recidive te meten.

Besef
We moeten het dus doen met de individuele verhalen die de schrijvers hebben opgetekend bij oud-groepsleiders en ex-gedetineerden. Verhalen die succes illustreren (André Hazes!), maar ook het falen van De Corridor. Toch is er wel degelijk wat veranderd, noteren Van den Brand en Straathof. Het besef is doorgedrongen dat de opvoedkundige aanpak alleen niet voldoende is. Jonge delinquenten moeten tijdens hun detentie de mogelijkheid krijgen om een beroepsopleiding te volgen zodat zij bij terugkeer in de maatschappij een baan kunnen vinden. Of zoals psycholoog Pieck al in de jaren zestig opmerkte: ‘Al ons werk is voor niks geweest als we een jongen na zijn straf de woestijn insturen.’ De geest van De Corridor waait weer door de justitiële wereld en is zelfs doorgedrongen tot de jongste beleidsstukken van het Ministerie van Justitie en Veiligheid.

De twee auteurs spraken voor hun boek met tientallen betrokkenen, zowel professionals als mannen die een tijd hebben doorgebracht in De Corridor, en zij verdiepten zich in talloze documenten. Dat leverde een enorme berg informatie op die ze kundig hebben verwerkt in een vlot geschreven boek, dat op toegankelijke wijze een inzicht geeft in een bijzonder hoofdstuk in de geschiedenis van ons strafrecht.

Twan van den Brand en Jos Straathof. De jongens van De Corridor. Het verhaal van een experimentele jeugdgevangenis. Amsterdam: Balans 2017, 256 pp., ISBN 978-94-600-3506-7, pb., € 19,99. Ook verkrijgbaar als e-book.

www.uitgeverijbalans.nl

Bekijk hier de aflevering ‘De bajes van Hazes’ van het tv-programma
Andere Tijden (23 september 2017)

© Brabant Cultureel 2017