In Breda is het een begrip, het Sacrament van Niervaart. Een bloedende hostie die in het veen werd gevonden en tot aan de komst van de reformatie een belangrijke attractie was voor pelgrims. Kort voor 1500 werd er een toneelstuk aan gewijd waarvan de tekst nog steeds in Breda wordt bewaard. Van dit mirakelspel verscheen een nieuwe uitgave met een vertaling in hedendaags Nederlands.
door Lauran Toorians
Vermoedelijk ergens in de veertiende eeuw vond een turfsteker in Niervaart (‘De Nieuwervaart’) ten noordwesten van Breda in het veen een hostie. Daar werd natuurlijk een priester bij geroepen en toen die twijfelde en bij wijze van proef in het ding prikte, begon de hostie te bloeden. Dit gebeuren werd bekend als het Sacrament van Niervaart en de plaats waar de hostie werd bewaard, groeide snel uit tot een belangrijk pelgrimsoord. In 1421 werd Niervaart verwoest door een grote overstroming die we kennen als de Sint-Elisabethsvloed en daarmee kwam de stroom pelgrims tot stilstand. Enkele jaren later werd de wonderbaarlijke hostie op instigatie van Jan van Nassau, heer van Breda, overgebracht naar Breda waarna al snel ook de verering van de hostie weer opbloeide.
Lijken
Nu worden er in veengebieden met enige regelmaat vreemde voorwerpen gevonden, van goed geconserveerde lijken tot middeleeuwse handschriften, maar een bloedende hostie is toch niet echt waarschijnlijk. Wat de turfsteker in Niervaart dan wel vond, zullen we nooit weten, maar dat het voorwerp voor een hostie werd aangezien, is in de middeleeuwse context minder vreemd dan het lijkt. Dat ze gaaf was, is dan natuurlijk al wonderlijk, een bloedende hostie is een mirakel.
Dat brood en wijn tijdens de consecratie daadwerkelijk veranderen in het lichaam en bloed van Christus werd al in de vroege kerk geloofd, maar werd pas in 1215 door de kerk tot dogma verheven. Omdat dit toen al net zo moeilijk was te bevatten als nu, bestond er tegen dit geloofspunt steeds ook weerstand en gedurende de veertiende eeuw laaiden de discussies hierover op. In 1246 werd Sacramentsdag als feest dat deze transsubstantiatie viert in het bisdom Luik toegevoegd aan de kerkelijke kalender en niet veel later, in 1264, bepaalde de paus dat dit feest in de hele katholieke kerk gevierd diende te worden.
De sacramentsretabel staat in het Stedelijk Museum Breda. Fotograaf Emile Waagenaar maakte een fotomontage van het hele retabel.
Zoals vaker in de kerkgeschiedenis stonden zo twee gezichtspunten tegenover elkaar en in de strijd tegen de twijfelaars kon de kerk een paar wonderen goed gebruiken. Het kwam dus goed uit toen in 1263 een dorpspastoor bloed uit een geconsacreerde hostie zag komen, zoals ook het bloedwonder in Boxtel goed uitkwam. Dat gebeurde kort voor 1380, toen de pastoor zijn kelk omstootte en de witte miswijn rode bloedvlekken maakte op de altaardoeken. In deze context moeten we ook de miraculeuze hostie uit Niervaart begrijpen.
Gilde
Niervaart verdronk en de hostie kwam dus naar Breda. Later werden de verdronken gronden opnieuw droog en ingepolderd en waar ooit Niervaart lag, ligt nu sinds ongeveer 1560 Klundert. In Breda was inmiddels een Gilde ofwel Broederschap van den Heiligen Sacramente vander Nyeuwervartt opgericht. Deze broederschap bestelde ergens in (waarschijnlijk) het vierde kwart van de vijftiende eeuw bij de Brusselse rederijker Jan Smeken een toneelspel over het Sacrament van Niervaart waarvan we weten dat het op 24 juni 1500 is opgevoerd. Dat gebeurde voor de herberg De Vogelenzang aan de Markt in Breda. De tekst van dit mirakelspel bleef bewaard in een handschrift dat de broederschap wellicht kort daarna liet samenstellen en dat zich nu bevindt in het Stadsarchief Breda.
Het Gilde ging kopje onder toen de stad na de list met het turfschip Staats en protestant werd, waarmee er een einde kwam aan de openlijke verering van de hostie. Toen begin zeventiende eeuw Breda weer even in Spaanse handen kwam, werd een nieuwe broederschap opgericht, een ‘confrèrie’ die nog steeds bestaat. In 2003 werd ook een nieuw Gilde van het heilig Sacrament van Niervaert opgericht en dit gilde heeft nu het initiatief genomen tot een nieuwe uitgave met tekst en vertaling van het laatmiddeleeuwse mirakelspel. Dit is niet de eerste editie en ook niet de eerste vertaling van dit spel, maar hij is wel geheel bij de tijd. De tekst is bezorgd door Willem Kuiper die eerder ook al nuttig werk publiceerde over het Middelnederlandse gedicht dat vertelt ‘hoe ’t heylige Cruys quam tot Breda’. De vertaling is een coproductie van Ludo Jongen en Willem Kuiper. Jongen vertaalde eerder al Middelnederlandse teksten, waaronder heiligenlevens, in modern Nederlands en hij heeft hier gekozen voor een licht archaïsche, wat stijve taal. Doordat tekst en vertaling naast elkaar staan, kan dit niemand storen. De vertaling helpt zeker om de oorspronkelijke versie beter te verstaan.
De omslag van het boek van Jan Smeken.
Context
Deze nieuwe editie en vertaling verschenen in een fraai verzorgd boekje dat helaas een inleiding die het verhaal van de miraculeuze hostie vertelt moet ontberen. Natuurlijk vertelt het spel zelf die geschiedenis, maar wat meer historische context zou voor de moderne lezer toch op zijn plaats zijn geweest. Wel is er een soort slotbeschouwing door Nadia Thérèse van Pelt, met als titel ‘Het Bredase sacramentsspel in Europese context’. Wie hier een beknopte inleiding in het middeleeuws (religieus) toneel verwacht, komt bedrogen uit, want eigenlijk gaat dit essay alleen over het feit dat er in dit Bredase stuk geen antisemitisme valt aan te wijzen. Dat is uitzonderlijk, maar misschien ook weer niet helemaal vreemd, want er komen in het stuk domweg geen joden voor en het zijn juist mirakelspelen die naar de Paastijd verwijzen waarin joden steevast worden afgeschilderd als bloeddorstige moordenaars. Dat is hier niet aan de orde.
Het initiatief om deze Middelnederlandse tekst toegankelijk te maken voor een breed publiek verdient alle lof. Wat meer achtergrondinformatie over verschillende aspecten van dit mirakel zouden het boekje rijker en informatiever hebben kunnen maken. Nu biedt het precies wat de titel belooft, niet meer en niet minder.
Het spel van het Sacrament van Niervaert. Een laat-middeleeuws toneelstuk over een wonderbaarlijke hostie, geschreven door Jan Smekens. Kritische editie door Willem Kuiper en vertaling in hedendaags Nederlands door Ludo Jongen en Willem Kuiper. Wetenschappelijke uitleiding door Nadia van Pelt. Breda: Gilde van het Sacrament van Niervaert 2017, 84 pp. ISBN 978-90-827395-0-3, hb., € 20,00.
© Brabant Cultureel – 2017