Toen in 2000 het zilver en de zilversmeden van de Baronie van Breda te boek werden gesteld, was het de bedoeling dat er ook zo’n boek zou komen voor het Markizaat. Zeventien jaar later is het zover, dankzij de koppigheid van Klaas Hielkema en de inzet van vele vrijwilligers.
door Lauran Toorians
Een aardige bijkomstigheid van edelsmeedwerk is dat het al eeuwenlang gebruikelijk is dat het wordt gekeurd en gemerkt. Daardoor zijn gouden en zilveren voorwerpen veelal nauwkeurig gedateerd en valt te achterhalen waar en door wie ze zijn gemaakt. Een nadeel is dan weer dat goud en zilver ook altijd een geldelijke waarde vertegenwoordigen en dat de kunst- en gebruiksvoorwerpen die ermee worden gemaakt nogal modegevoelig zijn. Omsmelten tot betaalmiddel of gewoon tot een nieuw bestek of tafelservies is nooit een probleem. Dat maakt oud zilverwerk tot een geliefd verzamelobject dat betrekkelijk zeldzaam is.
Suikerpot met lepel, melkkan en een jampothouder. Delen van een theeservies, ontworpen en uitgevoerd door Wim Pelle in Bergen op Zoom, 1941. Afbeelding uit het besproken boek
Regionaal
Edelsmeden werkten vaak lokaal of in hun eigen regio en in samenhang met de merktekens laten lokale en regionale ontwikkelingen zich hierdoor goed beschrijven. Voor allerlei regio’s is dat inmiddels gebeurd, ook in Noord-Brabant, maar Bergen op Zoom en omgeving was op dat vlak tot voor kort een blinde vlek. In 2000 was er een expositie en verscheen een lijvig boek over Zilver en zilversmeden uit de Baronie van Breda, maar westelijker leek de aandacht niet te komen.
Dat was wel de ambitie geweest en zilverliefhebber Klaas Hielkema bleef zich ook hardop afvragen wanneer dat nu eens zou komen. In 2012 werd hem duidelijk dat er ook bij het Markiezenhof wel degelijk belangstelling bestond, en dit betekende groen licht om daadwerkelijk een project te starten dat moest resulteren in een boek en een tentoonstelling die beide in 2017 het licht hebben gezien. Een stichting en een groep volhardende vrijwilligers brachten het voor elkaar.
Sint Jacob als pelgrim. Het beeldje bekroont het deksel van de dekselbokaal van het Sint-Jacobsgilde van Sint-Maartensdijk. Gemaakt in 1595, vermoedelijk door Jan II de Clerck in Bergen op Zoom. Afbeelding uit het besproken boek
Over de tentoonstelling is elders in Brabant Cultureel al geschreven. Het blijvende resultaat van alle inspanningen is een bijzonder fraai verzorgd boek, rijk aan informatie en met veel uitstekende foto’s van het zilverwerk (dat zich niet eenvoudig laat fotograferen). De geschiedenis van de goud- en zilversmeden reikt in Bergen op Zoom – voor zover na te gaan – terug tot 1343. Toen was er al een zilversmidstraat en daar zal allicht een zilversmid actief zijn geweest. In 1384 is er sprake van een ‘Willem de goudsmid’. Het duurt dan nog een tijd voordat er een stedelijk gilde van edelsmeden komt, met een eigen regelgeving. Eerder gaven de ambachtslieden in de grotere Scheldestad Antwerpen ook in Bergen op Zoom de toon aan, maar met een eigen gilde konden de edelsmeden in de stad hun vleugels uitslaan. Begin zestiende eeuw begon men in Bergen op Zoom te keuren en te merken en ontstond er vanuit het gilde ook een archief waarmee het mogelijk is geschiedenis te schijven.
Detail van de ringkraag van het Sint-Jorisgilde van Zevenbergen. Rond 1546 gemaakt in Bergen op Zoom. Afbeelding uit het besproken boek
West-Brabant
In een kleine honderd bladzijden wordt deze geschiedenis in het boek beschreven. Daarbij is ook aandacht voor zaken als (ontwerp)tekeningen, vals zilver en de meer industriële productie zoals die in de twintigste eeuw opkwam. ‘Vals’ betekent in dit verband dat het zilver ten onrechte (dus vals) is gemerkt. Het overgrote deel van het boek wordt in beslag genomen door een catalogus van achtereenvolgens ‘corpuswerk en klein zilver’, schepwerk dat mogelijk in West-Brabant is vervaardigd en vals zilverwerk. Hierna volgen nog zo’n honderd pagina’s met biografieën van zilversmeden die actief waren in Bergen op Zoom en in West-Brabant. Hiermee is dit boek een waardevol naslagwerk dat – precies zoals het is bedoeld – samen met het Bredase boek de hele westelijke helft van de provincie bestrijkt.
Foto boven: Brilmontuur, gemaakt door Hendrik Hoffmann uit Steenbergen, circa 1800-1807. Afbeelding uit het besproken boek
Jean-Pierre van Rijen & Cees Vanwesenbeeck, ‘Zilver in en rond Bergen op Zoom’. Bergen op Zoom: Stichting Bergen op Zilver 2017, 368 pp., ISBN 978-90-73548-14-5, hb., € 49,95.
Lees hier een bespreking van de tentoonstelling
© Brabant Cultureel – 2017