In het kader van het landelijk jubileumjaar ‘Van Mondriaan tot Dutch Design – 100 jaar De Stijl’ maakten Edwin en Norbert van Onna het boekje ‘Modernisten in Bergeijk’. Het is een eerbetoon aan Gerrit Rietveld, Mien Ruys en Martin Visser, die in Bergeijk werkzaam waren omdat daar Weverij De Ploeg gevestigd was. Rietveld ontwierp de fabriek voor De Ploeg, Ruys de tuinen daaromheen en Visser bleek als ontwerper en verzamelaar van kunst een goed netwerker.
door Irma van Bommel
Ploegfabriek in Bergeijk na renovatie, zuidgevel met entree. Foto Norbert van Onna
Edwin van Onna (1966) is kunsthistoricus, zijn broer Norbert (1955) architectuurfotograaf. Een ideale combinatie. Ze werken dan ook vaker samen aan publicaties. Edwin woont in Bergeijk en is al jaren gefascineerd door de modernistische architectuur van Gerrit Rietveld en de vooruitstrevende tuinontwerpen van Mien Ruys in zijn woonplaats. In 2008 verscheen van de broers het boek In Bergeijk, Gerrit Rietveld, Mien Ruys. Dat boek was bedoeld om de aandachtig te vestigen op het monumentale pand De Ploeg dat in 2007 leeg was komen te staan. In 2008 werd De Ploeg al erkend als rijksmonument. Jaren van onzalige nieuwe bestemmingsplannen en dito verbouwingsplannen volgden. Maar nu, in 2017, is het fabrieksgebouw gerestaureerd ‘met respect voor Rietveld’ en heeft Bruns BV, gespecialiseerd in tentoonstellingsbouw en inrichtingen van musea, er zijn intrek genomen.
Sheddaken
Meubelontwerper en architect Gerrit Rietveld (1888-1964) was vooraanstaand lid van de in 1917 opgerichte kunstbeweging De Stijl. Hij werd vooral bekend om de Zigzagstoel, de Rood-blauwe stoel en het Rietveld Schröderhuis (1924) in Utrecht. Samen met bouwkundig ingenieur G. Beltman ontwierp Rietveld in de jaren vijftig de nieuwe fabriek voor De Ploeg. Het is Rietvelds enige ontwerp voor een industrieel gebouw. In 1958 werd het in gebruik genomen.
Huis Visser in Bergeijk, een ontwerp van Gerrit Rietveld. Foto Norbert van Onna
Rietvelds ontwerp voor De Ploeg is volgens de broers Van Onna van bijzondere waarde. ‘Het is een architectonische parel op gebied van licht, lucht en ruimtelijkheid. Karakteristiek zijn de halfronde sheddaken, de 1-meter maatvoering, de langgerekte glasgevels en de noordelijke lichtinval. Iconisch is de westelijke zaagtandgevel met schuifdeuren voorzien van een diagonaal kleurenpatroon, waarvan het lijnenspel doorloopt in het grid van de gevel; een speelse verwijzing naar de Stijlbeweging.’
Mien Ruys (1904-1999) ontwierp rondom de fabriek een tuin in geometrische patronen, in de geest van De Stijl. Maar verder van het gebouw af gaat de tuin over in een Engels landschapspark met slingerende paden. De keuze van de directie van De Ploeg voor zowel Rietveld als Ruys heeft te maken met haar ideologische instelling die inhield dat zij het welzijn van de arbeiders hoog in het vaandel had. Ruimte en natuurlijk licht in de fabriek voor de wevers van De Ploegstoffen en een tuin waar de werknemers in de pauze konden vertoeven, waren het resultaat.
Rietveld, originele keuken in het huis van de familie Van Daalen in Bergeijk Foto Norbert van Onna
Connecties
Maar hoe raakten Rietveld en Ruys in Bergeijk verzeild? Dat kwam door de contacten tussen Rietveld en Martin Visser (1922-2009). Beiden kenden elkaar van De Bijenkorf waar Visser tot 1954 hoofd van de meubelafdeling was. Voor een expositie had Visser onder andere Rietveld uitgenodigd. Na De Bijenkorf ging Visser werken voor meubelmerk ’t Spectrum, een dochteronderneming van De Ploeg in Bergeijk. Voor ’t Spectrum ontwierp hij onder andere de beroemde zit-slaapbank BR02. Visser vroeg Rietveld een woning voor hem te ontwerpen in het buitengebied van Bergeijk, met een ruimte om zijn kunstverzameling onder te brengen.
Huis van familie van Daalen, Westgevel. Foto Norbert van Onna
Martin en zijn vrouw Mia Visser verzamelden het werk van minimalistische en conceptuele kunstenaars. Zij ontvingen vaak kunstenaars in hun huis in Bergeijk. De minimalistische architectuur had weer een inspirerend werking op deze kunstenaars. Ook Amerikaanse kunstenaars als Sol LeWitt, Carl Andre en Donald Judd kwamen bij hen over de vloer. Omdat vervoer van beelden uit de USA voor exposities in Europa kostbaar was, stelde het echtpaar Visser voor om de werken in Bergeijk te laten produceren. Mia bracht vanuit haar expertise als galeriehouder (van galerie Seriaal in Amsterdam) de kunstenaars in contact met het metaalbedrijf Nebato in Bergeijk, waar Martin Visser zijn meubelframes voor ’t Spectrum liet lassen. ‘Als verzamelaars opereerden de Vissers in de voorhoede van de internationale kunstwereld. Daarmee werd Bergeijk na Amsterdam de tweede hotspot van Nederland.’ In 2012 besteedde het Bonnefantenmuseum in Maastricht aandacht aan Martin Visser met een expositie en een boek met als titel Martin Visser, verzamelaar, ontwerper, vrije geest.
Weverij De Ploeg met strakke hagen op de voorgrond, tuin en park ontworpen door
Mien Ruys. Foto Norbert van Onna
Interieur
Rietveld ontwierp ook het huis van Roelof van Daalen, mededirecteur van De Ploeg en ’t Spectrum, dat net als dat van Visser was gelegen in de bossen bij Bergeijk. Overigens ontwierp Rietveld voor deze woning ook het interieur, waaronder het keukenblok met inbouwkasten, slaapkamermeubels, kasten voor de hal en voor de speelkamer en de vloerbedekking. Bijzonder is dat dit nog allemaal intact is.
Door deze contacten kwam Rietveld aan zijn opdracht om een ontwerp te leveren voor de fabriek van De Ploeg. In de jaren zestig werd hij ook gevraagd een klok en een abri te ontwerpen. In de jaren vijftig en zestig, decennia na de oprichting van De Stijl, maar ook nu nog, valt de strakke vormgeving van de bouwwerken van Rietveld op. In een compact boekje geven Erwin van Onna met heldere en vlot leesbare teksten en Norbert van Onna met prachtige foto’s een beeld van de transformatie van weverij De Ploeg tot nieuwe bedrijfslocatie van Bruns en van enkele Rietveldhuizen een goed beeld van de trots van Bergeijk.
Edwin en Norbert van Onna, Modernisten in Bergeijk. Gerrit Rietveld | Mien Ruys | Martin Visser. 100 jaar De Stijl. Veldhoven: Uitgeverij Archehov 2017, 32 pp, ISBN 978-90-821523-6-4, € 17,50.
Nog meer bij De Ploeg in Bergeijk in het kader van 100 jaar De Stijl:
Expositie ‘Rietveld Re Newed’ in het bezoekerscentrum van De Ploeg, Riethovensedijk 20 (over de invloed van De Stijl op kunstenaars door de jaren heen, met werk van o.a. Rietveld, Toon Slegers, Studio Job en Sigrid Calon).
Expositie ‘Zitten is een Werkwoord’ in park en fabriek De Ploeg tijdens De Stijlparade, 19 t/m 27 augustus 2017.