Museum Helmond geeft een mooie eigen draai aan de landelijke viering van 100 jaar De Stijl, de Nederlandse kunststroming die de samenleving wilde moderniseren. ‘Werk voor een betere wereld’ heet de Helmondse bijdrage aan de brede expositiereeks ‘Mondriaan tot Dutch Design’. Met de focus op de arbeider en zijn omstandigheden.
door Anja van den Akker
Meteen bij binnenkomst krijgt de bezoeker een nuttige tijdsbalk met context voorgeschoteld. Opdat we vooral beseffen dat 1917, toen De Stijl werd opgericht, ook het jaar van de Russische Revolutie was, de Eerste Wereldoorlog nog woedde en het algemeen mannenkiesrecht in Nederland werd ingevoerd. Ook de opkomst van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP), de 45-urige werkweek, Mussolini, Lenin en Stalin. We moeten het allemaal weer even weten om de context van de vernieuwende kunststroming De Stijl te kunnen plaatsen.
Johan van Hell, “Toekomst 14”.
Arbeidersstad
Als (voormalige) arbeidersstad is het niet verwonderlijk dat Helmond als invalshoek mens en werk heeft gekozen. Bovendien was dit lang een verzamelgebied waar het Museum Helmond zich specifiek op heeft gericht. De smaakvolle expositie voert ons langs vertegenwoordigers van De Stijl, maar toont ook doeken van kunstenaars die zich hierdoor hebben laten inspireren. In alle gevallen gaat de abstractie voor herkenbaarheid, er is amper perspectief, het draait om de primaire kleuren rood, geel en blauw. Doorgaans in samenhang met de niet-kleuren wit, zwart en grijs.
Johan van Hell, een rasechte socialist, deelt met ons zijn schilderijen Kleedjeskloppen (1935), De Vleeskar (1925) en Arbeidsongeval (1930). Nauwelijks perspectief, steeds weer die ene kleur rood of blauw die alle aandacht trekt en norse blikken. De arbeider heeft het niet gemakkelijk, dat is duidelijk. Door merg en been gaat zijn Werklozen (1924). Holle ogen vol wanhoop, weergegeven in diepe kleuren olieverf op doek.
Peter Alma, “Arbeid acht uur”.
Hoe anders zijn de beeldstatistieken van Peter Alma, een communistische kunstenaar die overigens niet erg werd gewaardeerd binnen De Stijl. Zijn schematische weergave van de toename van de melkproductie voor de Keuringsdienst van Waren (1938) is een grafiek in linosnede en boekdruk op papier, uitgeknipt en opgeplakt op karton. Bedoeld als kunst voor de werkman. Dat wilde hij graag maken.
Peter Alma, “Stilleven met blaasbalg”.
Opvallend ook zijn Alma’s vier houtsneden in zwart-wit: Bouwers en Wachtzaal (beide 1927), 8 uur (1928) en Machinefabriek (1929). Alma liet zich hierbij duidelijk inspireren door de Keulse kunstenaarsgroep de Progressieven. Zij brachten personen terug tot geometrische vormen en individuen werden neergezet als algemene types. 8 uur is bedoeld als strijdkreet van de arbeider die toen alleen nog kon dromen van een achturige werkdag.
Wat een contrast met het werk van de socialiste Lou Loeber, dochter van een rijke fabrikant. Haar schilderijen zijn bijzonder kleurrijk en zo abstract dat er soms bijna geen herkenning meer is. Maar wel harmonieus: daarmee houdt Loeber het publiek een spiegel voor van hoe de ideale wereld er volgens haar uit moet zien.
Materiaalkeuze
Indringender voelen toch de werken in de categorie grauwe massa. Arbeiders die de fabriek verlaten (1918) van Dirk Nijland. In houtskool. Een betere materiaalkeuze was niet denkbaar. Maar als aquarel kan het zware arbeidersleven ook overkomen, zo bewijst De opstandigen (1924) van Bernard Romein.
Johan van Hell, “Versterkt de SDAP”.
De zogeheten straatkunst die in de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw opbloeide, vult De Stijl als op maatschappelijke vernieuwing gerichte stroming mooi aan. Dat is bijvoorbeeld te zien in de affiches voor de socialistische SDAP met als leuzen ‘Schouder aan schouder’ en ‘De rooden roepen’. Zo nors als de Hollandse arbeider hierop kijkt, zo vrolijk doet zijn Russische collega dat op de tentoongestelde Sovjetposters. Het is maar hoe je de nieuwe heilstaat naar buiten brengt…
De verhouding tussen politieke posters en a-politieke kunst is in de tentoonstelling aardig in evenwicht gehouden. Zo komen we werk tegen van Charley Toorop, naast de Stratenmakers (1927) en Vuilnismannen (1929) van Louis Schrikkel. Ook hier weer aandacht voor de arbeider, maar vanuit een minder strijdbaar perspectief.
Foto Museum Helmond
Wie na deze tentoonstelling in de Kunsthal (dus niet in de locatie Helmonds kasteel) tijd overheeft, moet beslist nog even de trap op. Op de eerste verdieping is nog tot en met 10 september 2017 de eerste Nederlandse overzichtstentoonstelling van fotograaf Steve McCurry te zien. Een aanrader!
Werk voor een betere wereld – Mondriaan tot Dutch Design, t/m 27 augustus 2017 in Museum Helmond, locatie Kunsthal.
© Brabant Cultureel – 2017