Op uitnodiging van Luc Vanackere, directeur van Kasteel van Gaasbeek, stelde filosoof Joke Hermsen een expositie samen rond de begrippen ‘Kairos’ en ‘Chronos’. Die begrippen hebben alles te maken met onze beleving van tijd, maar ook met ons verlangen naar onthaasting. Belangstellenden moeten er helemaal voor naar Brussel, maar dat loont de moeite. Het onthaasten begint bij het park rondom het kasteel, waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan.
door Irma van Bommel
De Nederlandse filosofe Joke Hermsen (1961), bekend van de boeken Stil de tijd (2011) en Kairos (2014), geniet in ons land grote populariteit, wat is toe te schrijven aan ons gevoel in een stressvolle tijd te leven en ons verlangen daaraan te ontsnappen. Kortom, ons verlangen meer grip op de tijd te krijgen en ons streven naar een betere beleving van tijd. In het kader van de Maand van de Filosofie verscheen in april haar essay Melancholie van de onrust.
Presentatie van het videokunstwerk Staging Silence van Hans Op de Beeck met een voorstelling van een stad, opgebouwd uit suikerklontjes. Foto Jo Exelmans
Zomervakantie
Luc Vanackere schreef in het voorwoord van het boek Kairos Castle dat bij de expositie is verschenen over zijn beleving van tijd toen hij op de basisschool zat: “Toen in juli de zomervakantie begon, leek die eindeloos. Een zee van tijd, letterlijk onafzienbaar.” Herkenbaar, in ieder geval voor iedere veertigplusser, voor wie de tijd steeds sneller lijkt te gaan en die verbaasd uitroept dat het alweer zomervakantie is of alweer kerst. Ons leven lijkt te worden bepaald door verplichtingen en deadlines. We worden in een keurslijf gedwongen dat op den duur verstikkend werkt. Volgens Hermsen moeten de kwantitatieve tijd (de kloktijd) en de kwalitatieve tijd dan ook met elkaar in evenwicht zijn.
De ideeën over dit verschil in tijdsbeleving zijn niet nieuw. In de Griekse Oudheid werd er al over gefilosofeerd. De Griekse god Chronos personifieerde de meetbare tijd. Zijn kleinzoon Kairos de kwaliteitsvolle tijd. Volgens Hermsen bleef de idee van Kairos populair tot eind zestiende eeuw en raakte het in de tijd van de Verlichting op de achtergrond om eind negentiende eeuw weer op te leven. Dat gebeurde bijvoorbeeld in de geschriften van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. Sindsdien hebben in de twintigste eeuw onder andere Walter Benjamin en Ernst Bloch over Kairos geschreven.
De Ridderzaal met twee werken waarin het licht centraal staat, links Matière-Lumière van Evi Keller, rechts De steden en de hemel van Mynke Buskens, een houtskooltekening van de ondergrondse Dieze in Den Bosch. In het midden een beeld van Antony Gormley. Foto Jo Exelmans
Bijzonder is dat de tentoonstelling zich uitstrekt over alle zalen en kamers van het Kasteel van Gaasbeek. Die ruimtes zijn ingericht met wandtapijten, meubels en kunstwerken uit vroeger eeuwen en de bezoeker kan zich vergapen aan al het moois. Tegen deze achtergrond zijn tal van kunstwerken geplaatst die op de een of andere manier met tijd te maken hebben, van beelden, schilderijen, tekeningen, foto’s en designobjecten tot video’s en installaties. In het voorwoord van de catalogus formuleert Vanackere wat hij en Hermsen met de tentoonstelling hopen te bereiken: “Met Kairos Castle willen wij deze plek, waarin verschillende tijdlagen ‘gestapeld’ en in elkaar vloeiend ervaren kunnen worden, uitroepen tot een vrijplaats waar de bezoeker de kloktijd achter zich kan laten. Waarin vertragen en wachten geen tijdverlies zijn, maar ruimte creëren voor die meerstemmige tijd, die ons toefluistert hoe we onszelf kunnen terugvinden.”
Toegankelijk
Hermsen koos de kunstwerken overwegend dichtbij huis. Ze maakte een keuze uit bekende en minder bekende werken, hoofdzakelijk uit Nederland, België en Frankrijk. Daarmee voorkwam ze dat haar tentoonstelling hoogdravend werd. Sterker nog, ze maakte daarmee de tentoonstelling juist toegankelijk. Een handzame bezoekersgids geeft tekst en uitleg over de gekozen werken, aangevuld met uitspraken van Joke Hermsen zelf. Je hoeft je van te voren dus niet te verdiepen in haar theorieën. Al kijkend en lezend rol je er vanzelf in. Mooi is ook de aanvulling met gedichten van onder meer haar partner Henk van der Waal, en met muziek. Overal klinkt muziek, composities van onder andere J.S. Bach, Simeon ten Holt, Philip Glass en Mayke Nas. Jammer is dat je nergens kunt lezen wat je op dat moment hoort.
De uitgangspunten voor deze expositie waren voor Hermsen drieledig. Ten eerste een bewustwording van tijd. Ten tweede bezinning of verstilling van tijd. En ten derde inspiratie of beweging in de tijd. De voorbeelden in de kunst die zij hierbij heeft gevonden tref je door elkaar aan, wat betekent dat de expositie niet in drie delen is opgesplitst.
Het trappenhuis in het kasteel met Grandfathers Clock van Maarten Baas. Foto Jo Exelmans
Enkele werken hebben vrij letterlijk met het begrip tijd te maken, zoals de bekende klok van Maarten Baas, waar de suggestie wordt gewekt dat een mannetje (dat overigens in Tilburg woont) in de klok telkens de wijzers uitgumt en opnieuw tekent, synchroon met de kloktijd. Een voorbeeld van bezinning en contemplatie zou ook het werk van Mark Rothko kunnen zijn, die in de catalogus wordt genoemd. Maar Hermsen kiest hier voor het werk van Bredanaar George Meertens dat net als dat van Rothko is opgebouwd uit talloze lagen verf en dat evengoed contemplatief is en “louterend kan werken”.
Videokunst
Vooral de videokunst maakt indruk, zoals die van Hans Op de Beeck over de maakbaarheid van de wereld. Of Roadmovie van Peter Bogers, waarbij hectiek, in beeld en geluid, wordt afgewisseld met momenten van rust. Indrukwekkend is het filmische portret dat Martijn Veldhoen maakte van zijn moeder. Van David Claerbout worden hier foto’s getoond van momenten waar in feite niets gebeurt, maar die wel spanning oproepen. Zijn bekende, intrigerende slowmotion films waarbij de tijd lijkt te vertragen, worden hier niet getoond. Maar die zouden hier zeer op hun plek zijn.
Videostill uit Staging Silence van Hans Op de Beeck (2013).
Hermsen heeft bewust óók gekozen voor werken die niet eenduidig zijn, maar die vragen oproepen en soms zelfs een beetje wringen en die de bezoeker aansporen tot reflectie. “Kortom, wij vragen niet alleen iets van de kunst – verstilling, bezinning, inspiratie – maar de kunst vraagt ook iets van ons. Namelijk dat we even stilstaan bij een beeld en ruimte maken voor verbazing en verwondering, zodat we met een nieuwe blik zowel naar onszelf als de wereld om ons heen kunnen kijken.”
Je zou deze tentoonstelling dan ook kunnen zien als een pleidooi voor de kunst. Want juist kunst nodigt uit tot ‘out of the box’ denken, waar ieder mens baat bij kan hebben, niet alleen mensen die werkzaam zijn in de creatieve sector, maar ook die werkzaam zijn in de techniek, economie, gezondheidszorg en politiek.
Kasteel van Gaasbeek achterzijde. Bron: www.vlaanderenvanuitdelucht.be
Karois Castle, t/m 18 juni 2017 in het Kasteel van Gaasbeek te Lennik bij Brussel
www.kasteelvangaasbeek.be
Joke Hermsen, Kairos Castle. Over de kunst van het juiste moment. Tielt: Lannoo Publishing / Kasteel van Gaasbeek 2017,
128 pp., ISBN 978-94-014-4289-3, hb., € 22,50.
Bij aanschaf van het boek gratis entree van de expositie.
Op 28 mei 2017 is Joke Hermsen ook te gast bij Avans Spirit in het Emmausklooster in Velp (bij Grave).
© Brabant Cultureel – 2017