Janneke de Moei schreef een boek over de kindertransporten waarmee begin juni 1943 ongeveer dertienhonderd joodse kinderen hun dood tegemoet gingen. De eerste druk verscheen in 1999, maar De Moei bleef onderzoek doen. Nu is er een derde druk, aangevuld met nieuwe informatie en met nieuw beeldmateriaal.
door Lauran Toorians
Konzentrationslager Herzogenbusch was de officiële naam van wat wij tegenwoordig vooral kennen als Kamp Vught. Samen met Amersfoort en Westerbork was het een van de drie Duitse concentratiekampen die in Nederland werden ingericht. Daarnaast waren er nog enkele ‘dependances’ zoals in Haaren. Kamp Vught werd in 1942 gebouwd en was uniek in die zin dat het volledig onder beheer stond van de SS die naast het kamp een grote kazerne had. Het huidige Nationaal Monument Kamp Vught beslaat maar een klein deel van het oorspronkelijke concentratiekamp dat een kilometer lang was en zich uitstrekte langs de hele huidige Lunettenlaan.
Een heimelijk genomen foto van station Vught bij aankomst van Joden in april 1943. Foto uit besproken boek
Schande
Een haast onvoorstelbare schande is dat dit concentratiekamp ook na de oorlog bleef functioneren en dat deels nu nog steeds doet. Het terrein van het voormalige concentratiekamp biedt onderdak aan de zwaarst bewaakte gevangenis van Nederland, onderdeel van de Penitentiaire Inrichting Vught. Toen het kamp eind oktober 1944 door de geallieerden werd bevrijd, was het kort daarvoor door de Duitsers ontruimd en dus leeg. Vrijwel meteen werd het weer in gebruik genomen, nu om Duitse krijgsgevangenen, collaborateurs en oorlogsmisdadigers op te sluiten. Onder meer NSB’ers verbleven daarna nog geruime tijd in het kamp, met een nabijgelegen landgoed als opvangkamp voor vrouwen en kinderen.
In 1951 werd een deel van het kamp omgedoopt in Woonoord Lunetten en ging het onderdak bieden aan Molukse KNIL-militairen en hun gezinnen die ‘tijdelijk’ naar Nederland waren geëvacueerd en die vooral niet mochten integreren in de Nederlandse samenleving. Het zuidelijke deel van het voormalig concentratiekamp en de SS-kazerne gingen onderdak bieden aan de Van Brederodekazerne die zich hier, met het Geniemuseum, nog steeds bevindt. Of ook andere Duitse concentratiekampen buiten Nederland met zoveel cynisme ‘nuttig’ in gebruik zijn gebleven is mij niet bekend, maar het is bijna een wonder dat er op het terrein ruimte is overgebleven voor het Nationaal Monument.
Wreedheid
De zwartste bladzijden in de geschiedenis van Kamp Vught werden geschreven tijdens het korte bestaan van het concentratiekamp (1942-1944). Dat begon al met de eerste kampcommandant SS-Hauptsturmführer Karl Walter Chmielewski onder wie het kamp werd gebouwd en die al na enkele maanden wegens zijn grote wreedheid werd vervangen. In totaal zijn in Kamp Vught ruim 31.000 mensen geïnterneerd geweest. Dat waren mensen van allerlei slag, onder wie 12.000 joden. Verder Roma en Sinti, Jehova’s getuigen, homoseksuelen, zwervers en politieke gevangenen (onder wie ook gijzelaars) die ook niets anders hadden misdaan dan te zijn wie zij waren. Daarnaast zaten er in het kamp opgepakte verzetsstrijders, gewone criminelen en zwarthandelaren. In het kamp zelf zijn ruim zevenhonderd mensen om het leven gekomen. Talloze anderen werden gedeporteerd naar vernietigingskampen.
Vanuit het kamp of op transport verstuurden gevangenen brieven, soms via het Rode Kruis en soms langs illegale weg. Deze broef schreef Gientje (Regine) de Leeuw op 29 mei 1943 aan haar oude buren. Foto uit besproken boek
Berucht is het Bunkerdrama dat zich voltrok toen bij wijze van vergelding op zaterdagavond 15 januari 1944 vierenzeventig vrouwen in één cel werden opgesloten in een ruimte van negen vierkante meter zonder ventilatie. Tien vrouwen overleefden deze marteling niet. De kampcommandant overigens ook niet, want hij werd gedegradeerd tot gewoon soldaat en sneuvelde aan het oostfront. Tussen eind juli en begin september 1944 werden zeker vierhonderdvijftig verzetsmensen die in het kamp zaten direct buiten het kamp gefusilleerd.
In 1943 werd binnen het kamp een afzonderlijke plek voor joden ingericht waarin het regime nog strenger was dan in de rest van het kamp: het ‘Judenlager’. Onder de gevangenen bevonden zich meer dan achttienhonderd kinderen. Op 5 juni 1943 werd bekendgemaakt dat alle kinderen die nog in het kamp verbleven zouden worden ondergebracht in een speciaal kinderkamp, wat een leugen was. Op zondag 6 juni – exact een jaar voor D-Day – werden alle kinderen van nul tot en met drie gedeporteerd naar kamp Westerbork, vaak samen met hun moeder. Een dag later volgden ook alle kinderen van vier tot en met vijftien jaar. Vanuit Westerbork gingen de ongeveer dertienhonderd kinderen samen met hun ouders op transport naar Sobibor en Auschwitz waar zij vrijwel direct na aankomst werden vermoord. Deze kindertransporten worden jaarlijks begin juni herdacht door Nationaal Monument Kamp Vught.
Collage
Janneke de Moei deed uitgebreid onderzoek naar deze zogenoemde kindertransporten en publiceerde daarover een indringend boek dat onlangs zijn derde druk beleefde. Die derde druk biedt aanvullingen, zoals op het voorplat een collage van portretfoto’s van kinderen die in 1943 werden gedeporteerd. De eerste druk van het boek verscheen in 1999 bij de onthulling van het Kindermonument op het terrein van Nationaal Monument Kamp Vught, met de namen van de vermoorde kinderen. In 2007 verscheen al een herdruk, maar deze derde druk is in feite een nieuwe uitgave met wijzigingen op basis van nieuw onderzoek waarmee meer gegevens over de kinderen bekend zijn geworden. Voor haar onderzoek maakte De Moei niet alleen gebruik van archiefmateriaal, maar ook van gedetailleerde getuigenissen van overlevenden. De nieuwe uitgave van het boek is mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Vriendenkring van Nationaal Monument Kamp Vught.
De Moei beschrijft in schrijnend detail hoe de joodse kinderen naar Kamp Vught kwamen, hoe zij daar vaak zonder hun ouders leefden onder voortdurende dreiging en hoe zij werden weggevoerd. Het boek bevat een nieuw voorwoord en meerdere nieuwe foto’s en afbeeldingen. De beschrijvingen van De Moei maken het verdriet en de paniek van de kinderen die zich verlaten voelden invoelbaar, net als de pijn en zorgen van de ouders die in barakken ver van hun kinderen werden ondergebracht. Gratis uitdelen aan alle brugklassers in Nederland, dit boek. Dat zou een goed idee zijn.
Carla Workum werd in Amsterdam geboren op 14 augustus 1942. Op 13 april 1943 werd zij met haar ouders en andere familieleden opgehaald en naar Vught gebracht, waar zij in een reismand arriveerde. Foto uit besproken boek
Uit het voortgezet onderzoek van De Moei bleek onder meer dat de gedeporteerde kinderen Peter Blumenfeld, Juda Cohen en Freddy Mendes Monteiro niet met hun naam op het Kindermonument vermeld staan. Een andere ontdekking is dat een kind wiens naam wel wordt vermeld de oorlog heeft overleefd. De toen driejarige Simon Wijnbergen werd dankzij hulp van het verzet ‘ontvoerd’ uit het ziekenhuis, kreeg een onderduikadres en woont sinds 1961 in Israël. Omdat het Kindermonument in brons is gegoten, is het niet mogelijk om daarop wijzigingen door te voeren. Een toevoeging ernaast kan natuurlijk wel.
Actualiteit
We willen graag dat de geschiedenis ‘nut’ heeft in de actualiteit. Van het verleden leren, heet dat. Ik ben vast niet de enige historicus die daarin niet gelooft, maar desalniettemin moeten we het wel blijven proberen. Laten we dan beginnen met ons te realiseren dat Konzentrationslager Herzogenbusch geen ‘jodenkamp’ was. Een Judenlager ging er wel deel van uitmaken en het lot dat de gevangenen daar trof is onbeschrijflijk wreed. Maar in een wereld waarin we nog steeds homoseksuelen op straat in elkaar slaan, Roma en Sinti overal tweederangsburgers zijn, de Middellandse Zee een massagraf is en de scheidslijn tussen verzet en terrorisme alleen wordt bepaald door wie de (staats)macht heeft, is het belangrijk ook al die andere gevangenen respectvol te gedenken. En zo lang we voor asielzoekers regels hanteren die het toelaten dat kinderen worden gescheiden van hun ouders, zullen we de menselijkheid niet in het verleden moeten zoeken, maar toch vooral in onszelf.
Janneke de Moei, Joodse kinderen in het kamp Vught. Vught: Nationaal Monument Kamp Vught 2017, 120 pp., ISBN 978-90-823609-1-2, pb., € 12,00.
Te koop in de museumwinkel van Nationaal Monument Kamp Vught en via www.nmkampvught.nl/webwinkel.
In het digitale ‘Joods Monument’ worden nog steeds nieuwe gegevens bekend over de Holocaust: www.joodsmonument.nl
© Brabant Cultureel 2017
Begin juni 1943 ipv 1942
U heeft gelijk, in de lead staat ten onrechte 1942 in plaats van 1943. [Redactie Brabant Cultureel]