Theater: een eiland van vertraging in een steeds snellere tijd

Gaat het theater mee met de tijdgeest van versnelling, schreeuwers en oneliners? Of zou het juist daar weerstand tegen moeten bieden? Dat is de kwestie waarop Joost Segers onlangs in Utrecht is afgestudeerd als theaterwetenschapper.

door Joke Knoop

De jonge theaterwetenschapper Joost Segers (28) zag het met eigen ogen: publiek dat het tijdens een lange voorstelling niet kon laten om een blik te werpen op de smartphone. Onverdeelde aandacht voor de gebeurtenissen op het podium? Daartoe lijken mensen niet meer in staat. De aandachtsboog wordt almaar korter.

Dat zette Segers aan het denken. Er is veel kritiek op de gehaaste samenleving waarin onder meer social media de aandacht versnipperen en daarmee het gevoel van haast aanwakkeren. In zijn masterthesis Theater in een tijd van versnelling haalt hij filosofen aan die betogen dat de maatschappelijke haast onze menselijkheid kan bedreigen en ons kan vervreemden van de wereld. Theater, aldus Segers, kan tegenwicht bieden door een eigen tijdswereld te creëren, een wereld waarin ruimte is voor aandacht, verdieping, beschouwing. Alleen al daarom verdient theater als kunstvorm meer waardering, betoogt hij.

“Theater biedt de rust en contemplatieve aandacht voor het opdoen van ervaringen met meer oog voor kwaliteit, menselijkheid en creativiteit in plaats van meer oppervlakkige belevenissen. Theater kan weerstand bieden. Daarvoor zijn theatermakers nodig die de ballen hebben om weerstand te bieden tegen spectaculariteit en de verleidingen van de belevenisseneconomie. Makers die zich verzetten tegen de hyperaandacht en die zich durven te verzoenen met ‘het naakte leven’. Maar ook toeschouwers die de moeite nemen om het oog te trainen in rust, geduld, de dingen op zich af laten komen. Die zich laten verleiden door makers die ‘nee durven te zeggen’ tegen snelheid, veelheid en fragmentatie.”

Ontregelend
In zijn scriptie zet Segers uiteen hoe theater een eiland van vertraging kan zijn in deze tijd die steeds vluchtiger wordt en sneller lijkt te verstrijken. De in Tilburg geboren en getogen Segers analyseert in zijn thesis vier voorstellingen, waarin theatergroepen spelen met de tijd.

Aansprekend voorbeeld is Wild Vlees met When Everything is Human, the Human is an Entirely Different Thing. Deze ontregelende voorstelling was te zien bij onder meer theaterfestival Boulevard in ’s-Hertogenbosch. In een park bij een klooster in de Bossche binnenstad staan twee mensen centraal in een wijde cirkel van uitgesmeerd gips. Langzaam smeren man en vrouw elkaar en het eigen naakte lijf in met gips. Zij zwijgen en wenden en keren in langzaam draaiende bewegingen tot ze één geheel vormen, in een innige omhelzing met elkaar, met het gips, met de vloer en de rest van de ruimte. Ze blijven stil liggen. Het gips stolt en dat doet ook de tijd. Grenzen vervagen: de mens verwordt tot materie en materie verwordt tot een verlengde van het mens zijn.

Is het voorbij, nu de man en vrouw al zo lang stil neer liggen? Het publiek drentelt onwennig op en neer. De een is al tussentijds schouderophalend weggelopen, de ander blijft gebiologeerd staan. De blijvers kuieren om de twee verstrengelde spelers alsof zij een sculptuur zijn. Wat gebeurt hier? Wat gebeurt er met de toeschouwer?

Wild Vlees gebruikt strategieën als vertraging, herhaling, een lange duur, het tonen van een continu en onomkeerbaar proces in tijd, dat geen doel buiten zichzelf kent. Met als gevolg een dromerige of zelfs bijna meditatieve ‘staat van zijn’ bij de toeschouwers. Een alternatieve ervaring van tijd wordt gemengd met een alternatief perspectief op de werkelijkheid, aldus Segers.

Pleidooi
Houdt hij een hartstochtelijk pleidooi voor theater als vorm van verzet tegen de tijdsgeest? Segers nuanceert: “Jawel, maar met enige kanttekeningen. Het is immers niet zo dat de versnelling van tijd enkel een negatieve invloed heeft, ze biedt ook voordelen: dat je bijvoorbeeld simpelweg een appje kan sturen en binnen afzienbare tijd een reactie krijgt. Ook een vlot gemonteerde film kan inhoudelijk interessant en complex zijn. Er zijn echter ook indicaties dat we de versnelling te ver op de spits drijven en de gave verliezen om te vertragen en na te denken. Een gave die niet alleen belangrijk is voor kunstzinnige creatie en perceptie, maar die ook relevant is voor ons politieke en individuele bestaan.”

“Levensvragen of politieke vraagstukken vragen om tijd en aandacht. Ik stoor me aan mensen die door een museum razen. De complete collectie moet gezien worden en het liefst inclusief foto van de topstukken voor op facebook. Dan heb je uiteindelijk geen enkel werk echt gezien of ervaren. Hoe dan ook, waar ik, in navolging van denkers als Hans Achterhuis en Hartmut Rosa, voor pleit, is selectieve vertraging. Theater kan een eiland van vertraging zijn, waar ruimte is voor trage aandacht, contemplatie en verstilling in een tijd die gekenmerkt wordt door versnelling, geschreeuw en oneliners. Dit wil overigens niet zeggen dat al het theater een tegenwicht moet bieden tegen de versnelling van tijd, er zijn nog ontelbare andere aanleidingen om relevant theater te maken.”

Kijkhouding
Waarom heeft Segers dit onderwerp gekozen voor zijn masterthesis? “Ik was al geïnteresseerd in ‘durational aestetics’, een concept waarin je kijkt naar de manier waarop tijd een rol speelt in kunstwerken die tijd als thema hebben. Dat sloot aan bij mijn filosofische interesse in tijd als ongrijpbaar en grenzeloos intrigerend fenomeen. Vooral de kritiek op een gehaaste samenleving sprak me aan. Ik meende dat te herkennen en ik zag verband met het toenemende aantal burn-outs en het gevoel van snelheid/haast die een versplinterde aandacht (social media) met zich mee brengt. Ik zag de lange, trage nachtelijke voorstelling van Schwalbe speelt (EEN!) tijd. Daar konden mensen het niet laten om een snelle blik op hun smartphone te werpen. Binnen deze context zocht ik naar de unieke zeggingkracht van theater. Een veranderende kijkhouding vraagt immers van het theater om hierop in te spelen.”

Een dromer, die Segers? “Ik weet dat mijn pleidooi weggezet kan worden als enigszins naïef. Ten eerste bereikt het theater dat ik in mijn onderzoek behandel een selectief groepje mensen. Ten tweede kan tegen de cultuurkritische toon van mijn onderzoek worden ingebracht dat de behandelde voorstellingen rust, nietsdoen en maatschappelijk verzet tegen versnelling verpakken in een vorm die maatschappelijk geaccepteerd wordt. Symboolpolitiek dus, die zich binnen de regels van de gevestigde orde afspeelt. Een weerloos en stil gebaar dat overstemd wordt door het lawaai van de motor van de maatschappelijke versnelling.”

“Dan kies ik liever voor het perspectief van de hoop. Hoop inspireert om gebaande paden te verlaten, op onderzoek uit te gaan en zichzelf en de samenleving verder te ontwikkelen.”

Joost Segers is geboren en getogen in Tilburg, woont in Utrecht en studeerde theaterwetenschappen aan de Universiteit Utrecht waar hij op de valreep van 2016 zijn mastertitel haalde. Zijn bachelorscriptie ging over de Russische absurdist Daniil Charms. Eerder studeerde hij aan de acteursopleiding van de HKU (2008) en drama bij Fontys in Tilburg (2010). In zijn masterthesis ‘Theater in een tijd van versnelling’, analyseert hij vier theatervoorstellingen (Wild Vlees, When Everything is Human, the Human is an Entirely Different Thing; Theatercollectief Schwalbe, Schwalbe speelt EEN! tijd; A Two Dogs Company/Kris Verdonck, Exit; en Schweigman, Erf).

Segers liep in 2016 stage in het Josephkwartier (theaterfestival Boulevard). Hij trad van 2012 tot 2015 op bij het Boulevard festival in de tentjesvoorstelling ‘De Drie Mannen’en hij maakte en speelde in diverse voorstellingen van jonge theatermakers.

Contact: joostsegers@live.nl

 

 

Bekijk voorstellingen via YouTube:

Wild Vlees

A two dogs company

Schweigman