Cas van Houtert schreef een mooi boek over de vergeten keizer Frederik II

Cas van Houtert (1940) was jarenlang hoofdredacteur van het Eindhovens Dagblad en ontpopte zich daarna als een ideale geschiedenisleraar. Na een goed ontvangen boek waarin hij in een achttal thema’s de middeleeuwen tot leven wekt, is er nu een al even dik en toch zeer leesbaar boek over de dertiende-eeuwse keizer Frederik II.

door Lauran Toorians

Keizer Frederik II, wie kent hem niet? Niet veel mensen, waarschijnlijk, in een tijd waarin het ook heel gewoon is om niet te weten wie eerst kwam, Karel de Grote of Karel V. Welnu, de Grote leefde in de negende eeuw, de vijfde in de zestiende en Frederik zat daar mooi tussenin in de dertiende. Alle drie waren zij keizer van het Heilige Roomse Rijk. Dat was in sommige opzichten een verre voorganger van de EU en in andere een tamelijk fictieve koepel waaronder een heleboel koninkrijken en vorstendommen in Europa en in Frederiks tijd ook nog in het Nabije Oosten waren verenigd. De slagkracht van dat keizerrijk hing voor een groot deel af van de effectieve machtsuitoefening van de keizer zelf.

Ongeloofwaardig
Frederik II werd geboren in 1194, kwam aan de macht in 1215 en werd in 1220 tot keizer gekroond. Dat lijkt jong, maar naar de begrippen van die tijd was hij ook in 1215 al een volwassen man. Zo lijkt hij met zijn dood twee weken voor zijn 56ste verjaardag ook niet oud geworden, terwijl dat in de dertiende eeuw toch al redelijk bejaard was. En zo is er veel meer in het leven van Frederik II dat ons vreemd of ongeloofwaardig in de oren klinkt, maar dat in zijn tijd en voor hemzelf redelijk normaal zal zijn geweest. Zo stond dat Heilige Roomse Rijk waarvan hij keizer werd te boek als een Duits rijk (waartoe ook Nederland behoorde), maar groeide Frederik op Sicilië op en bracht hij het grootste deel van zijn leven door in Italië. Hij bezocht Duitsland wel enkele malen, en dan nog vooral Zuid-Duitsland, maar zijn grootste belang in dat gebied was toch vooral om de lokale vorsten er onder de duim te houden en zo te voorkomen dat zij de Alpen overstaken om Italië te plunderen.

Kroning van Keizer Frederik II in 1220.

De macht van elke keizer in deze periode was nauw verweven met die van de Paus die behalve geestelijk leider van de westerse (katholieke) kerk was, maar ook een wereldlijk vorst met een vorstendom dat heel Centraal-Italië besloeg. Het huidige Vaticaanstad is daarvan een schamel restant. Door slim gebruik te maken van zowel hun wereldlijke als hun geestelijke macht konden pausen grote invloed uitoefenen in het hele katholieke westen en de pausen waarmee Frederik te maken had konden dat zeker. Dat was eerst Innocentius III, waarschijnlijk wel de meest invloedrijke paus die ooit op Petrus’ troon in Rome heeft gezeten, en vanaf 1216 was het Honorius III die in organisatorische zin een stevig stempel op de kerk drukte en die bovendien de opvoeder en leraar van de jonge Frederik was geweest. Dat Frederik het machtspel met de paus uitstekend leerde spelen, is wel duidelijk wanneer we weten dat hij bij zijn dood ook in kerkelijke kring met lof werd overladen, maar hij evenzogoed in de Divina Commedia de enige keizer is die door Dante in de hel werd geplaatst. De arme keizer was toen amper een halve eeuw dood en begraven.

Ook lastig te vatten is dat een ‘Duitse’ keizer opgroeide op Sicilië en het wordt nog vreemder wanneer we weten dat dit gebeurde in een familie van Noormannen ofwel Vikingen. Net zoals Normandië, delen van de Britse Eilanden en kortstondig ook het Nederlandse rivierengebied hadden Noormannen zich gevestigd op Sicilië. Daar bouwden zij een bloeiend koninkrijk op dat volop kon putten uit de culturele rijkdommen die hier uit Klassieke Oudheid bewaard waren gebleven en dat een soort symbiotische relatie tot stand wist te brengen met de islam die op Sicilië ook al vroeg voet aan de grond had gekregen. Frederik groeide op en werd keizer in een culturele smeltkroes die zich kenmerkte door een tolerantie, beschaving en geleerdheid die elders in Europa nauwelijks voorkwam.

Excommuniceren
De situatie veranderde na de verkiezing van paus Gregorius IX, een oomzegger van Innocentius III, die een degelijke theologische opleiding had genoten. Gregorius hield Frederik aan diens eerder afgelegde belofte om op kruistocht te gaan, wat de keizer met frisse tegenzin deed. Maar de hele keizerlijke vloot werd zeeziek en keerde onverrichter zake terug, waarop Gregorius op zijn beurt zijn belofte gestand deed en de keizer excommuniceerde. Dat betekende uiteraard een einde aan de goede verstandhouding tussen keizer en paus, ook al trok Frederik zich weinig aan van het feit dat hij nu buiten de kerk – en daarmee feitelijk buiten de maatschappij – was gesteld. Hij hergroepeerde zijn leger en vertrok opnieuw naar het Heilige Land waar hij door slim onderhandelen zonder bloedvergieten Jeruzalem en andere steden in handen kreeg. Mooi werk, zou je dan denken, maar nee. In de ogen van de paus was een kruistocht door een geëxcommuniceerde een heidense onderneming. Dus was de paus boos. Hij trok met een leger ten strijde tegen Sicilië, stookte de vorsten in Duitland op tegen hun keizer en excommuniceerde Frederik opnieuw – voor de derde keer nu, want hij deed dat al eens over toen de geëxcommuniceerde keizer aan zijn hernieuwde kruistocht begon.

Frederik liet dit niet op zich zitten. Hij keerde terug naar Sicilië dat hij opnieuw onder zijn gezag bracht en waar hij nu een strikte alleenheerschappij instelde met een bijna modern centraal gezag dat met harde hand regeerde. Een poging om vervolgens dit centrale gezag uit te breiden naar het noorden, Noord-Italië en Duitsland, wat er weer in resulteerde dat hij ook de Pauselijke Staat aanviel en zwaar onder druk zette. Ondertussen trad er in 1243 weer een nieuwe paus aan, Innocentius IV, die al in 1245 voor dit geweld op de vlucht moest naar Lyon. En opnieuw werd de keizer geëxcommuniceerd. De oorlog in Noord-Italië woedde nog vijf jaar door en was onbeslist toen Frederik overleed. Behalve materiële schade en vele verloren mensenlevens was deze langdurige strijd vooral funest voor de autoriteit van zowel het pausdom als het keizerschap.

Behalve als hoofdpersoon in deze titanestrijd werd en wordt Frederik II vooral herinnerd door de luisterrijke hofhouding die hij hield in Palermo. Hier bloeiden kunst en cultuur en werd actief werk gemaakt van het vergaren van alle mogelijke kennis uit alle hoeken van de toen bekende wereld. Frederik dankte er de bijnaam Stupor Mundi (die de wereld verstomd doet staan). Dat valt echter op twee manieren te begrijpen. Natuurlijk ligt er lof in besloten, maar ‘stupor’ betekent ‘stomme verbazing’ en vervolgens ook stompzinnigheid. Het is duidelijk dat Frederik fans had, maar ook diepgevoelde haat over zich afriep. Ook het feit dat hij altijd onbevooroordeeld openstond voor joden en moslims maakte hem in de ogen van velen verdacht. En dat is dan een middeleeuws trekje dat begin eenentwintigste eeuw ineens weer heel herkenbaar is.

Cas van Houtert, auteur van een boek over Frederik II.

Spiegel
Er is dus toch reden om Frederik II te kennen, omdat het een fascinerende middeleeuwer is over wie betrekkelijk veel bekend en te vertellen is, maar ook omdat de geschiedenis een zinvolle spiegel is van het heden. Het leert bescheiden te zijn, dat alles altijd anders kan zijn dan je denkt, dat grote idealen tot mooie dingen kunnen leiden, maar ook tot niets, en dat zelfs de man die bij leven de hele wereld verbaasde toch gewoon vergeten kon worden. Want ook dat leert de geschiedenis: de glorie van de wereld is vergankelijk als een strovuur. In het verleden werden pausen en andere vorsten daar bij hun aantreden al aan herinnerd. Een knecht rende dan voor hen langs met in zijn handen een bundel brandend stro, en die riep dan Sic transit gloria mundi (zo gaat de wereldse roem voorbij). Zouden we na elke verkiezing moeten herhalen…

Dankzij Cas van Houtert is nu mogelijk om Frederik II te leren kennen in een vlot geschreven geschiedenisboek dat weliswaar geen roman is, maar ook geen zwaar academisch boek vol noten en Latijnse citaten. Van Houtert bewees al eerder dat hij een goede geschiedenisleraar is die pakkend kan vertellen. Het is een boek dat doet verlangen naar Palermo en naar de tolerantie die daar ooit heerste, maar dat ook een goed beeld geeft van de bloeddorst waarmee naast al die culturele beschaving botte macht werd uitgeoefend.

Cas van Houtert, Het weergaloze bestaan van keizer Frederik II 1194-1250.
Utrecht: Uitgeverij IJzer 2016, 439 pp., ISBN 978-90-8684-137,0, pb., € 24,95.
www.uitgeverij-ijzer.nl

Lees ook het artikel uit Brabant Cultureel [2015]:
Het ideale geschiedenisboek

© Brabant Cultureel – december 2016