Duizend-Jan stond er op de foto met bloemen die bij bij het afscheid van Jan Smeets in Podium Bloos in Breda op een groot scherm werd geprojecteerd. Een treffende benaming, Jan Smeets (1945-2016), schreef 140 theaterteksten, meer dan duizend liedteksten en deed tientallen regies in het Brabants amateurtoneel. Daarnaast was hij tekenaar, zanger, poppenspeler, acteur, voordrachtkunstenaar en dichter.
Door JACE van de Ven
Als Jan Smeets tijdens zijn werkzaamheden als consulent voor toneel, poppenspel en literatuur een amateurtoneelvereniging bezocht om die bij problemen met een stuk te adviseren, kwam hij veel kans terug op het Brabants Centrum voor Amateurtoneel (het latere Centrum voor Amateurkunst en inmiddels Kunstbalie) in Tilburg met de mededeling dat hij maar meteen de regie van het stuk op zich genomen had. En trouwens, dat hij ook de tekst ging schrijven. En, o ja, hij had zich ook laten overhalen om zelf mee te spelen.
Hij kon het niet laten. Rook hij ergens de bühne, dan begon er onmiddellijk iets in hem te gloeien, zijn creatieve geest zette zichzelf meteen in de werkstand en zijn passie dreef hem voort. Soms bij wel vijf verschillende projecten tegelijk. Er is wel eens gezegd dat Smeets teveel deed en daardoor vaak werk heeft afgeleverd dat beter had gekund. Eerlijk gezegd, lijkt me dat waar. Maar hoe snel hij een theater- of liedtekst ook afwerkte, altijd zaten er wel enkele passages in die frappeerden door hun treffende zeggingskracht. Jan Smeets droeg de goddelijke vonk van de ware kunstenaar ín zich, maar liet die, gul als hij was, vaak te uitbundig gloeien.
Jan Smeets bladert door zijn boek over 150 jaar amateurtoneel in Noord-Brabant. Schrijver en regisseur Jan Smeets. Foto Piet den Blanken
Of was het zijn niet in te tomen creativiteit die hem soms parten speelde? Een jeugdvriend vertelde op Smeets’ afscheid dat de leraar Grieks vroeger op het gymnasium Jan een 9 wilde geven voor creativiteit en schrijfkunst, maar dat hij het vanwege de slordige vertaling bij een 4 moest laten. Omdat hij op het gymnasium moeite had met verschillende vakken, werd het na die school geen universiteit voor Jan, maar sociale academie. Daar werd hij steeds maatschappijkritischer en het was dan ook een logische volgende stap dat hij daarna terecht kwam – van 1970 tot 1983 – bij het links-politieke vormingstoneel, bij Toneelwerkgroep Proloog in Eindhoven.
In 1983 hield die op te bestaan en ging Jan verder als freelance acteur en maakte onder meer voorstellingen met Stefan Jung. In 1986 werd hij provinciaal toneeladviseur bij toen nog het Brabants Centrum voor het Amateurtoneel. Hij werkte daar 20 jaar als consulent voor toneel, poppenspel en literatuur en werd een naam in de Brabantse theaterwereld. Er gebeurde daar weinig waar Smeets niet bij betrokken was.
In 2009 publiceerde hij het boek Ben nooit zuinig met je dromen over de 60-jarige geschiedenis en betekenis van Het Zunderts Toneel. In 2014 volgde Eén groot podium, 150 jaar amateurtoneel in Noord-Brabant, een kloek standaardwerk over het amateurtoneel in onze provincie dat zich vooral toespitst op de jaren 1848 tot 2000. Het verantwoord, maar ook onderhoudend boek met meer illustraties dan bladzijden doet aan als een groot familiealbum. Je blijft erin bladeren.
Jan Smeets. Foto Piet den Blanken
Dat hij ook een introverte kant had bewees hij in 2013 met de publicatie van de dichtbundel Ik laat me niet kennen. Een serie sensibele teksten die voort leken te komen uit een zich voortdurend verwonderen over het leven en de plaatsen waarin dat geleefd wordt. Emoties die hij wilde vastleggen en die hij kennelijk te delicaat en te intiem vond voor het grote gebaar op het podium.
De laatste jaren woonde Jan in Breda en ging daar, ook na zijn pensionering gewoon door met de dingen die hij altijd gedaan had. Daarnaast was hij de drijfveer achter cd-projecten als Beatles op z’n Brabants en Brel op z’n Brabants. Voor die cd-s vertaalden Brabantse dialectschrijver Brel en de Beatles in het Brabants. Nog op 17 januari van dit jaar gaf hij op het Bredase Podium Bloos de premìere van een op eigen teksten gebaseerde theatervoorstelling. Het ging toen al fysiek zo slecht met hem, dat hij niet meer op de planken kon staan. Dan maar zittend, maar het optreden ging door.
Het werd zijn laatste kunstje, want de kanker sloopte zijn lijf daarna in enkele maanden tijd. Op 9 juni blies hij zijn laatste adem uit. De Brabantse amateurkunstwereld verloor zijn duizendpoot, Duizend-Jan.
© Brabant Cultureel – juni 2016
Treffende column Jace ! Misschien nog leuk om aan het indrukwekkende oeuvre van Jan iets toe te voegen dat destijds best wel wat discussie veroorzaakte. Het zal ongeveer 20 jaar geleden zijn geweest dat Jan op verzoek van Omroep Brabant een hoorspel schreef over de nooit opgehelderde moord op de Tilburgse Marietje Kessels. In een paar sessies in de studio van Omroep Brabant werd dat hoorspel opgenomen en later diverse keren uitgezonden. Jan zelf en ondergetekende, speelden diverse rollen met verschillende stemmen. Ik weet niet of Omroep Brabant het hoorspel heeft gearchiveerd.